निसर्गवेद – डॉ. महालक्ष्मी वानखेडकर
एक प्राचीन पर्वत शृंखला अध्यात्म आणि शास्त्र यांचा संगम असणारा, सौंदर्याने परिपूर्ण असा हा आपला हिमालय. हिमालयात अनेक विविध प्रकारचे पक्षी, स्थलांतरित पक्षी, प्राणी, कीटक अनेक वनस्पती आणि खनिजे दिसतात. तपकिरी ठिपकेदार लहान कबूतर, रेड व्हेटेड बुलबुल, मैना, चिमण्या, बुलबुल, पॅराडाईज फ्लाय कॅचर, गोल्डन ओरिओल्स, पर्पल सनबर्डस, घुबड, बार्ण स्वैलो, ब्लॅक थ्रोटेड टी, निळ्या गळ्याचा बार्बेट, ब्ल्यू व्हिसलिंग थ्रश, ग्रे हिमालयान ट्रीपी, हुपो, हुदहुद असे अनेक पक्षी दिसून येतात.
खरंतर सगळेच पक्षी खूप सुंदर असतात. त्यांच्या त्यांच्या परीने प्रत्येकात सौंदर्य ओतंप्रोत भरलेल असतं तरीही सर्वात सुंदर असा पक्षी म्हणजे “हिमालयान मोनाल”. या सुंदर चमचमत्या पक्ष्यामुळे हिमालयाच्या नैसर्गिक सौंदर्यात अजून भर पडलेली आहे. मोरासारखा सौंदर्याने परिपूर्ण, फक्त मोरासारखा पिसारा नसलेला, तसेच रेशमी सौंदर्य घेऊन आलेला चमकदार पंखांचा ज्या पंखांमध्ये रंगांची सरमिसळ असणारा, डोळ्यांना विविध छटायुक्त रंगांचा आभास निर्माण करणारा, असा हा मोनाल. अतिशय शांत आणि सुंदर. हिमालयीन मोनालचे वैज्ञानिक नाव “लेडी मेरी इम्पे” आहे. ज्याचे नाव बंगालचे ब्रिटिश सरन्यायाधीश सर एलीजा इम्पे यांच्या पत्नीच्या नावावरून ठेवण्यात आले. हा थोडा मोरासारखा दिसत असल्यामुळेच याला “मोनाल” असे म्हणतात. हिमालयातील मोनालला नेपाळमध्ये “डॉंफे” म्हणतात.
हा उत्तराखंडचा “राज्यपक्षी” आहे. हा नेपाळचा सुद्धा “राष्ट्रीय पक्षी” आहे. भारताशिवाय अफगाणिस्तान, नेपाळ, भूतान येथे सुद्धा आढळतो. हे तितर पक्ष्याच्या परिवारातील पक्षी आहेत. मोरापेक्षा हा थोडासा लहान आहे. जेमतेम २४० ग्रॅम वजनाचा. या पक्ष्याला थंड हवामान आवडते. मोनालला जंगलात रहायला आवडते. जेव्हा उष्णता असते तेव्हा हे पक्षी गवताळ प्रदेशात फिरताना आढळतात. कारण तेथे थंडावा असतो.
मादी आणि नर हे पूर्णतः दिसायला वेगळे असतात. नर हा पूर्णपणे मोरासारखा तर मादी पूर्णपणे तपकिरी रंगाची असते. डोक्यावर तुरा, राखाडी चोच, काळे डोळे आणि त्याच्याभोवती निळसर कातडीचा पानासारखा आकार, हिरवट चेहरा, मानेवर लालसर तांबूस पंख, त्याच्याखाली पिवळसर पंख, मग पाठीवर हिरव्या पंखापुढे निळसर आकाशी छटा असणारे पंख. यांच्या डोक्यावरील तुरा मोरांसारखाच असतो. तो पानांसारख्या आकाराचा असून निळा-आकाशी असा जलनिळसर छटेचा असतो आणि सतत मानेच्या हालचालीमुळे हलत असतो. गळा आणि छातीकडच्या काळपट भागात काळपट पंख.
पूर्ण शरीर काळपट आणि तांब्यासारखे शेपूट, पिवळसर पाय असा एकूण हा सौंदर्यवंत नर दिसत असतो. त्याच्या शरीराची लांबी ६० ते ७२ सेंटिमीटर असते. वजन एक ते दीड किलो असते. मादी पूर्णपणे तपकिरी काळी आणि पांढरी या रंगाच्या मिश्रणाची असते. राखाडी चोच, काळा डोळा, त्याभोवती निळसर पानाच्या आकाराची त्वचा, डोक्यावर टोकेरी पिसांचा हलकासा मुकुट जो आडवा असतो, बाकी चेहऱ्यावर तपकिरी रंगाची पिसं, गळ्याकडे पांढरी पिस आणि त्याखाली तपकिरी काळी पांढरी टोकेरी पिसं. पूर्ण शरीरावरील पिस गोलाकार दिसत असली तरी एक विशिष्ट प्रकारचा टोकदारपणा त्याला असतो आणि त्यावर तपकिरी काळ्या रंगाची लयदार पोतरचना असते. शेपटीमध्ये लांबट गोल आकाराची मोठी पिसे ज्यावर तपकिरी काळया रंगाच्या नागमोडी रेषा असतात आणि पांढरट किनार असते. पाय पिवळसरच असतात.
हे पक्षी दिवसातला जास्तीत जास्त वेळ चालण्यांमध्येच घालवतात. यांचा आहार सर्व प्रकारचा आणि ऋतुमानानुसार असतो. यांचा आवाज हा शिट्टी सारखा असतो. हे कधी एकटे तर कधी जोडीने दिसतात. मादीसाठी नर दोन्ही पंख आणि शेपटीचा पिसारा फुलवून उड्या मारत अतिशय सुंदर नृत्य करतो. एप्रिल ते ऑगस्टपर्यंत प्रजनन काळ असतो. हे दोन ते पाच अंडी देतात. यांची पांढरी अंडी असून त्यावर भुरकट तपकिरी डाग असतात. जवळजवळ २७ दिवसांपर्यंत ही अंडी घरट्यात असतात. सहा महिन्यापर्यंत ही पिल्ल त्यांच्या पालकांबरोबर राहतात. हे पक्षी आपल्या परिसराचे संरक्षण करतात.
मी बनवलेल्या हिमालयान मोनालच्या कलाकृतीत मोनाल पक्ष्याचे एक कुटुंब दाखवले आहे. जेव्हा मी हिमालयन मोनालची कलाकृती करत होते तेव्हा एक गोष्ट लक्षात आली की, कितीही प्रयत्न केले तरी पक्षांच्या रंगांसारखे आपल्याला रंग बनवता येत नाही. आपण निसर्गाची कितीही प्रतिकृती बनवण्याचा प्रयत्न केला तरी आपण ती करू शकत नाही. आणि मुळात चमकदार पक्ष्यांचे पंख हे सतत रंगछटा बदलत असतात. जरी कितीही चमकते रंग वापरून चित्र काढण्याचा प्रयत्न केला तरी त्यांच्या रंगछटा आपल्याला बनवता येतच नाही. फार फार तर आपण त्याच्या आसपास पोहोचू शकतो.
नैसर्गिक असंतुलनामुळे हिमालयातील बर्फवृष्टी होण्यामध्येसुद्धा अनेक बदल होत आहेत. नुकतेच नैनीतालमध्ये सृष्टी शत्रूंनी जंगल जाळलेली आहेत कारण एकच मानवी स्वार्थ. अनेक सणांमध्ये मुकुट सजवण्यासाठी मोनाल पक्ष्यांच्या पंखांचा वापर केला जात आहे. तो जास्त उडत नाही म्हणून त्याची खूप शिकार केली जाते. मानवी हस्तक्षेपामुळे पर्यावरण संतुलन बिघडत आहे. त्यामुळे या सर्व पक्ष्यांची संख्या सुद्धा खूप कमी झाली होती. आता हाच पक्षी राष्ट्रीय पक्षी झाल्यापासून त्याचे संरक्षण होत असल्यामुळे याची संख्या वाढत आहे.
पावसाळ्याच्या सुरुवातीलाच सगळीकडे वृक्षतोड होते. पावसाळ्याच्या दरम्यानच आपली घरटी सर्व पक्षी झाडांवर बांधतात आणि नेमकं त्याच वेळेस सगळीकडे वृक्षतोड होत असते. कारण त्या वाढलेल्या वृक्षांचा त्रास मानवाला खूपच होत असतो. हो की नाही? या वाढलेल्या वृक्षांमुळे त्यांना वाहतुकीमध्ये त्रास होतो, इमारतींमध्ये राहणाऱ्या रहिवाशांना त्रास होतो, रस्त्यांवरून जाता येताना लोकांना त्रास होतो. मग आता ही झाडं तर कापलीच पाहिजेत; परंतु स्वतःच्या स्वार्थासाठी दुसऱ्याचा निवारा-घर-घरटी आपण उद्ध्वस्त करत आहोत याची त्यांना किंचितही जाणीव होत नाही. मग या पक्ष्यांनी कीटकांनी जायचं कुठे? त्यांचं घरकुल शोधायचं कुठे? तुम्हाला शहरात पक्षी हवे आहेत पण त्यांना अन्न आणि निवारा हे दोन्ही तुम्हाला द्यायचं नाही. मग पक्षी काय आकाशात उडतच राहणार का? तुम्हाला काय अधिकार आहे हो दुसऱ्याच घरकुल उद्ध्वस्त करण्याचा? स्वतःला सुसंस्कृत म्हणवून घेणाऱ्या मानवाने एवढी तरी स्वतःची बुद्धी भ्रष्ट करू नये.
पावसाळ्यात होणारी वृक्षतोड ही कुठेतरी थांबलीच पाहिजे. आपले वास्तव्य वाढवण्यासाठी आपण जंगलात प्रवेश करत आहोत. तुम्हाला दुसऱ्यांचे सुखी संसार, दुसऱ्यांच सुखी आयुष्य उद्ध्वस्त करण्याचा काय अधिकार काय आहे तुम्हाला आणि ही नियमावली कोण काढत आहे? आणि हो सगळ्यात महत्त्वाचं आता या वृक्षांवर टाकलेल्या लाईटच्या माळा काढण्याचे औदार्य कोणी दाखवेल का? एक गोष्ट अजूनही लक्षात येत नाही माझ्या की, मानव एवढा सृष्टी सौंदर्य शत्रू का झाला? चंद्रावर मंगळावर पोहोचणाऱ्या आणि अनेक शोध लावणाऱ्या या विद्वान मानवाला सृष्टीचेच नियम फक्त समजत नाहीत. जर ते समजून घेतले तर या सृष्टीचे सौंदर्य आणि संवर्धन मानव नक्कीच योग्यरीत्या करू शकतो.
dr.mahalaxmiwankhedkar@gmail.com