मृणालिनी कुलकर्णी

मुंबईकरांनो आता तब्येती सांभाळा! अति उकाडा आणि सर्वत्र चाललेल्या बांधकामामुळे हवा प्रदूषित झालेली आहे. उष्णतेच्या लाटेत यूरोप होरपळला. ग्रीसमध्ये पेटलेला वणवा… मिळालेल्या माहितीनुसार हवामान बदलाच्या २०२३ मधील तीन घटना – १) जगभरातल्या महासागरांत उष्णतेचा उच्चांक. २) अंटार्टिकामधील बर्फाच्या आवरणाचा नीच्चांक.
३) आजवरचा सर्वात उष्ण महिना जून…

“एल निनोला ही पॉसिफिक महासागरातल्या सागरी प्रवाहाची एक विशिष्ट स्थिती आहे. साधारणपणे एल निनोलाला सुरुवात झाली की जगभरांत तापमानात वाढ दिसून येते. हा परिणाम ५/ ६ महिन्यांनंतर दिसतो. अशा दुर्घटनेत स्थानिक हवामानाचा संबंध जागतिक पातळीवरील नैसर्गिक बदलाशी असतो. हवामान बदलाचे हे प्रश्न ग्लोबल जरी असले तरी उपाययोजना स्थानिक स्वरूपात होतात. ग्लोबल वार्मिंग हा हवामान बदलाचा एक पैलू आहे. जागतिक हवामान बदल म्हणजे तापमान आणि हवामानातील दीर्घकालीन बदल होय. सूर्याच्या क्रियाकलापातील बदलामुळे, ज्वालामुखीचा उद्रेक या नैसर्गिक क्रिया आणि मानवाकडून जाळल्या जाणाऱ्या जीवाष्म इंधनाच्या हरितवायूमुळे तापमान वाढते. हवामान बदलाचा सकारात्मक – नकारात्मक परिणाम जाणून घेण्याच्या उद्देशाने जागतिक हवामान संस्था २३ मार्च १९५० मध्ये स्थापन झाली. या संस्थेच्या स्थापनेसाठी पुढाकार घेणाऱ्या ३१ देशांत भारत होता. या संघटनेचे १९१ देश सदस्य असून मुख्यालय स्वित्झर्लंडच्या जिनिव्हात आहे. ही संस्था प्रत्येक राष्ट्राकडून हवामान बदलाच्या सांख्यिकीचा अहवाल गोळा करते आणि नैसर्गिक आपत्तीचा अंदाज घेत, होणारी जीवित हानी वाचवते. तसेच समाजाच्या सुरक्षितेसाठी, कल्याणासाठी तसेच सार्वजनिक, आर्थिक सुरक्षा, पर्यावरणाचे रक्षण या सेवेच्या भूमिकेवर प्रकाश टाकते. याशिवाय पृथ्वीवरील विविध समस्येकडे लक्ष केंद्रित करत, मानवाचा शाश्वत विकासासाठी प्रयत्न करते. हवामान किंवा वातावरण बदल कुठल्याही राष्ट्राच्या, धार्मिक, राजकीय सीमा पाळत नाही. उलट हवामान अनुकूल राहण्यासाठी हवामान बदलाची कारणे समजून घेऊन काय दक्षता घ्यावी, कोणकोणत्या उपाययोजना कराव्यात याकडे संस्था लक्ष वेधते. यासाठी ‘२३ मार्च १९६१ पासून सुरू झालेला जागतिक हवामान दिन’ खूप महत्त्वाचा दिवस आहे.

हवामान दिन २०२५ ची दोन घोषवाक्य माझ्या वाचनांत आली. १ “हवामान बदल नाही, हवामान कृती” : हवामान कृती ही आपली नैतिक जबादारी आहे. हवामान बदलावर उपाययोजना करण्यासाठी सक्रिय पावले उचलण्याचे महत्त्व अधोरेखित केले आहे. दैनंदिन जीवनांत सामान्यांच्या लहान-लहान कृती देखील मोठा महत्त्वपूर्ण बदल घडवितात. २. लवकर इशारा देण्यामधील अंतर (तफावत) कमी करणे. म्हणजेच सर्वांसाठी हवामान बदलाच्या विपरीत परिणामाचा लवकर इशारा दिला जावा. जितके अंतर कमी तेवढे सगळ्यांना लवकर सूचना गेल्यास कारवाई लगेच सुरू होईल. एखाद्या ठिकाणी, विशिष्ट वेळेला वातावरणाची स्थिती म्हणजे हवा! हवा हे वायूंचे मिश्रण असून वातावरण हे वायूंचे बनलेले असते. यात नायट्रोजन, ऑक्सिजन, ऑरगॉन या मुख्य घटकांबरोबर कार्बन डायऑक्साईड, जलबाष्प आणि ओझोन हे प्रारणशील घटक उष्णतेच्या प्रारणाचे शोषण किंवा उत्सर्जन करतात.

हवामान बदल – एखाद्या ठरावीक ठिकाणी अनेक वर्षांपासून असलेली ऊन, वारा, पाऊस, थंडी यांची स्थिती म्हणजे हवामान. या सरासरी हवामानातील बदल (किमान ३० वर्षांची सरासरी) म्हणजे हवामान बदल. हवामान शास्त्रांत वातावरण, जमीन आणि महासागर हे या प्रणालीचे भाग आहेत. हवामान शास्त्रांत वायुमंडळीय भौतिकशास्त्र ह्या विषयाचा अभ्यास केला जातो. मेट्रोलॉजी म्हणजे मोजमापांचा अभ्यास. ‘ल्युक हावर्ड’ हे हवामानशास्त्राचे जनक आहेत. सतराव्या शतकांत थर्मामीटर आणि बॅरोमीटरचा शोध लागल्यानंतर वातावरणातील वायूच्या वर्तनासंबंधी माहिती समोर आली. उपनिषदात हवामानशास्त्र, सूर्य आणि पाऊस यांचा संबंध आहे. भारताच्या ‘पृथ्वी’ विज्ञान मंत्रालयाअंतर्गत हवामानाची माहिती पुरवली जाते. वेधशाळेत उपग्रह, रडारप्रणाली, सुपर कॉम्प्युटर ही आधुनिक उपकरणामुळे अचूकतेसाठी, कृत्रिम बुद्धिमत्ता, सेन्सर नेटवर्कमुळे या अचूक माहिती मिळते. जेणेकरून शेती, विमान वाहतूक, सागरी उद्योग यांना मदत होते. बाहेर जाण्याआधी हवामान अपडेट पाहावे.

हवामान बदलाची कारणे – बऱ्याच वर्षांपूर्वी होणारी तापमान वाढ ही पूर्णतः नैसर्गिक होती. (भूकंप, वणवा) १९७० च्या दशकानंतर होणारी तापमान वाढ ही मानवनिर्मित आहे. औद्योगिक क्रांती, घरातील भौतिक साधने, वाढलेली वाहनांची संख्या म्हणजेच मानवाकडून घरी, बाहेर जीवाश्म इंधनाचा वापर वाढला. वाढती लोकसंख्या, जंगलतोड, हवेत पसरलेले धूलिकण, सर्व देशांकडून वाढलेला ऊर्जेचा अनिर्बंध वापर, वाढलेले सर्व प्रकारचे प्रदूषण, सूर्यकिरणांची दाहकता या साऱ्यांमुळे निर्माण होणारे हरितगृह वायू सूर्याच्या किरणांपासूनची उष्णता अडवितात. त्यामुळे पृथ्वीचे तापमान वाढते. परिणामी चक्रीवादळे, दुष्काळ होतात. वाढलेले तापमान मौसमी वाऱ्यांना अवरोध निर्माण होऊन दुष्काळ पडतो. वेगवेगळ्या भूभागाचे हवामान वेगवेगळे असते. तिथे राहणाऱ्या लोकांना त्याची सवय होते. प्रदेशाचे हवामान त्याच्या भौगोलिक स्थानानुसार विशिष्ट असते.

हवामान बदलाचे परिणाम – वाढलेल्या तापमानाचा शेतीवर, पिकाच्या उत्पादनांवर परिणाम होतो. मातीची सुपीकता पाण्याच्या उपलब्धतेवर अवलंबून असते. नाहीतर ती जमीन रेताड बनते. हे बदल प्रादेशिक नसून जागतिक आहेत. वाढत्या तापमानामुळे फक्त पृथ्वीचं उष्ण होत नाही तर पावसाचे प्रमाणही बदलते. जलवायू परिवर्तनानुसार जून, जुलैचा पाऊस ऑक्टोबर, नोव्हेंबरला पडतो. हिमनद्या वितळतात. ध्रुवीय अस्वलासारख्या अनेक प्राण्याचे अधिवास, वनस्पतीच्या प्रजाती धोक्यात आहेत. समुद्राची पाण्याची पातळी वाढून किनाऱ्यालगत पूर येतो. जमिनीची धूप वाढल्याने किनारपट्टीचे नुकसान होते. अन्न, पाणीटंचाई निर्माण होते.समुद्र अधिक प्रमाणात कार्बन डायऑक्साईड शोषून घेत असल्यामुळे, समुद्र आम्लधर्मी होतो. त्यामुळे समुद्र अन्न साखळीतील प्रवाळ हा पहिला दुवा नष्ट होत आहे. जंगले कार्बन डायऑक्साइड वायू शोषून महत्त्वाची भूमिका बजावतात. मोठ्या प्रमाणांत जंगलतोड होत असल्याने जैवविविधता नष्ट होत आहे.

हवामान बदलावर उपाय – १. सध्याची जंगलाखालची भूमी तीन ते चार पट वाढवायला हवी. २. सागरात प्लवकांची वाढ व्हावी. ३. कोळसा ऐवजी सौर ऊर्जेचा वापर. ४. ज्वलन असे हवे ज्यामुळे वातावरणात कार्बन डायऑक्साईड सोडला जाणार नाही. मुख्यतः कार्बन डायऑक्साईडचे उत्सर्जन रोखले पाहिजे. ५. आपल्याला निसर्गाची गरज आहे. निसर्ग आणि पृथ्वी वाचवा. जे आपले एकमेव घर आहे. ६. प्लास्टिकचा वापर कमी करा. ७. सर्वांनी एकत्र येऊन समूहाने कार्य करावे. ८. सोशल मीडियातून चर्चा, परिसंवाद, पोस्टर प्रदर्शन यातून लोकांमध्ये जागरूकता वाढवा. जागतिक स्तरावर हवामान बदल रोखण्यासाठी अनेक उपाय योजले जात आहेत. आपल्याकडे ८० टक्के शेतकरी पावसावर अवलंबून आहे. शेती आणि हवामान बदल यांचा संबंध या मुलाखतीत तज्ज्ञ आकाश बडवे सांगतात, जेव्हा पाऊस पडतो तेव्हा पाणी साठवायला पाहिजे. तसेच देशी वाणातून (कडधान्य, बाजरी, गहू, भात, पालेभाज्या) मिळणारे उत्पादन कमी असलं तरी अशा वाणांमध्ये दुष्काळाशी सामना करण्याची क्षमता असते. बांगलादेशात खाऱ्या पाण्यात भाताचे पीक घेतले जाते. दक्षिण आफ्रिकेत कोरड्या जमिनीत मक्याचे पीक घेतले जाते, असे संशोधन भारतात व्हायला हवे. २३ मार्च जागतिक हवामान दिवस पृथ्वीचे महत्त्व, लोकांचे वर्तन, त्यांचे एकमेकांशी असलेले संबंध अधोरेखित करतात. पर्यावरण कार्यकर्त्या ग्रेटा थनबर्ग म्हणाल्या, ‘तुमच्या घराला आग लागल्यासारखे वागा. कारण आग लागल्यावरच त्वरित कारवाई होते. “पुढील पिढीला सुंदर जग द्यायचे असेल तर, वर्तन बदला नि निसर्ग वाचवा”. श्वास घ्यायला शुद्ध हवा हवी असेल तर त्यासाठी सवयी बदलणे गरजेचे आहे.
[email protected]

सतीश पाटणकर

कणाला थोर व्यक्तींची परंपरा लाभलेली आहे. तसाच उच्च संस्कृतीचा वारसाही लाभलेला आहे. गतकालीन लखलखती व्यक्तिरत्ने तरुण पिढीसमोर ठेवून तिच्यातील सुप्त चेतनाशक्ती जागृत करणे हा कोकण आयकॉन या नवीन सदराचा हेतू आहे. या सदरातील प्रत्येक व्यक्तिमत्त्व आपल्याला ऊर्जा देते, कार्यप्रवृत्त करते आणि आपला आत्मविश्वासही वाढवते.
बाळाजी विश्वनाथ भट हे मूळचे कोकणातील श्रीवर्धनचे. त्यांच्या घराण्याकडे दंडाराजपुरी व श्रीवर्धन परगण्यांची देशमुखी साधारण १४०० सालापासून होती. दंडाराजपुरी तेथून जवळच जंजिरा त्यामुळे साहजिकच सिद्धीच्या त्रासाला कंटाळून बाळाजी देशावर आले. ताराबाई राजारामाची कर्तबगार पत्नी. राजारामाच्या मृत्यूनंतर आपला मुलगा शिवाजीस गादीवर बसून पराक्रमाने ७ वर्षे औरंगजेबा बरोबर झुंज दिली. ताराबाई महाराणींचे सेनापती धनाजी जाधव यांच्याकडे बाळाजींनी चाकरी केली. ताराबाईंना शह देण्यासाठी औरंगजेबाच्या मृत्युपश्चात मोगलांनी शाहू महाराजांची १७०७ रोजी कैदेतून सुटका केली. त्यामुळे महाराष्ट्रामध्ये राजकीय अस्थिरता निर्माण झाली. शाहू महाराज व ताराबाई यांच्यामध्ये स्वराज्याच्या राजगादीसाठी संघर्ष सुरू झाला. छत्रपती संभाजी महाराजांचे पुत्र म्हणून शाहू महाराजांना अनेक मातब्बर सरदारांचा पाठिंबा होता. ताराराणींचा पक्षही मजबूत होता. शाहू महाराज दिल्लीवरून साताऱ्यास येण्यास निघाले. वाटेत खानदेशात ते आले. तेथे धनाजी जाधव, खंडेराव दाभाडे, शंकरजी नारायण, सचिव यांना शाहू महाराजांनी पत्रव्यवहार करून बोलावून घेतले. त्यासाठी बाळाजी भटांना बरोबर घेऊन जाधवराव शाहू महाराजांना भेटले. पुढे शाहू महाराज साताऱ्यास आले. बहिरोपंत पिंगळे हे त्यांचे पेशवे होते. त्यांच्याकडे लोहगड व राजमाची किल्ला होता.

मराठ्यांच्या आरमाराचे प्रमुख कान्होजी आंग्रे हे ताराबाईंच्या पक्षातील. आंग्रेनी शाहू महाराजांच्या बहिरोपंत पेशव्यास तसेच निळो बल्लाळ या चिटणीसास राजमाची किल्ल्यात कैद करून पुण्याजवळील असलेले लोहगड, राजमाची किल्ले ताब्यात घेतले होते. त्यावेळी बाळाजी विश्वनाथ फौज घेऊन लोहगडाजवळ आले. आंग्रे ओळवण येथे त्यांना भेटले. कोकणातील असल्यामुळे बाळाजी विश्वनाथ आणि कान्होजी आंग्र्यांचे जवळचे संबंध होते. आंग्रे यांनी समंजसपणा दाखवून वाद मिटविला. पिंगळे यांच्यावर शाहू महाराज नाराज झाले होते. त्यांना दूर करून पेशवाई दुसऱ्याला देण्याचा त्यांचा विचार झाला. खानदेशातून महाराज साताऱ्यास येत असताना बाळाजी विश्वनाथ त्यांच्याबरोबर होते. त्यांच्यातील कर्तेपणा पारखून महाराजांनी २७ नोव्हेंबर १७१३ रोजी पेशवे पद बाळाजींना बहाल केले. आपल्या मनमिळावू स्वभावामुळे महाराष्ट्रातील सर्व पराक्रमी सरदारांना शाहू महाराजांच्या बाजूने वळवून घेतले. पुढे बाळाजींनी दिल्लीपर्यंत स्वारी केली व सासवड येथून आठ वर्षांपर्यंत कारभार सांभाळला. बाळाजी पेशवे १२ एप्रिल १७२० ला सासवड मुक्कामी अल्पशा आजाराने मरण पावले.
पेशवे हे शिवाजी महाराजांच्या अष्टप्रधान मंडळातील एक महत्त्वाचे पद. पेशवे म्हणजे पंतप्रधान. शिवाजी महाराजांच्या राज्याभिषेका वेळी मोरोपंत पिंगळे पंतप्रधान होते. बाळाजी पेशव्यांच्या मृत्यूनंतर शाहू महाराजांच्या दरबारात पेशवे पदावरून वाद वाढू लागले. दरबारातील श्रीपतराव व अष्टप्रधानांनी हे पद कोकणस्थांमध्ये न देण्याचा आग्रह धरला. पण शाहू महाराजांनी स्वराज्याचा पेशवा म्हणून बाळाजी विश्वनाथ भट यांचा पुत्र विसाजी अर्थात बाजीराव यास पेशवे पद देण्याचे नक्की केले. बाजीरावांना पेशवे पद हे वंश परंपरेतून मिळाले नव्हते, तर बाजीराव हा तरुण, युद्धनिपुण होता. तसेच बाळाजी विश्वनाथांबरोबर सतत राहिल्याने बाजीरावांना युद्धाचा तसेच राजकारणाचा अनुभव प्राप्त झाला होता. म्हणून शाहू महाराजांना तोच पेशवे पदासाठी योग्य वाटला. १७ एप्रिल १७२० रोजी शाहू महाराजांनी पेशवाईची वस्त्रे बाजीरांवाना बहाल केली. बाजीराव त्यावेळी केवळ २० वर्षांचे होते.

बाळाजी विश्वनाथ भट यांचा बाजीराव हा मोठा मुलगा, तर चिमाजी आप्पा धाकटा. आईचे नाव राधाबाई. बाजीरावांचे मूळ नाव विसाजी. मात्र, बाजीराव बल्लाळ व थोरला बाजीराव या नावानेही प्रसिद्ध होते. वयाच्या तेराव्या वर्षी काशीबाई नावाच्या मुलीशी त्यांचा विवाह झाला (१७१३). बाजीरावांना चार मुलगे झाले. त्यांपैकी नानासाहेब व रघुनाथराव हे पुढे प्रसिद्धीस आले. दुसरी पत्नी मस्तानीस समशेर बहाद्दूर नावाचा मुलगा झाला. समशेर बहाद्दूर पुढे पानिपतच्या लढाईत (१७६१) ठार झाला. आपल्या अवघ्या २० वर्षांच्या कारकिर्दीत बाजीरावांनी ४० महत्त्वाच्या लढाया केल्या. त्यात माळवा (डिसेंबर १७२३), धर (१७२४), औरंगाबाद (१७२४), पालखेड (फेब्रुवारी १७२८), अहमदाबाद (१७३१) उदयपूर (१७३६), फिरोजाबाद (१७३७), दिल्ली (१७३७), भोपाळ (१७३८), वसईची लढाई (मे १७३९) या मोठ्या लढायांचा समावेश आहे आणि विशेष म्हणजे सर्व लढायांमध्ये ते अजिंक्य ठरले. बाजीरावांना हरवणं त्याच्या काळातल्या शत्रूंनाही जमलं नाही. मराठेशाहीला नर्मदेच्या पलीकडे मराठी घोडदळ नेणारा हा पहिलाच सेनापती. चारशे वर्षांच्या यवनी अंमलानंतर दक्षिणेतून जाऊन दिल्ली काबीज करणारा बाजीराव हा पहिलाच. दिल्लीपर्यंत धडका मारून मराठ्यांचा दरारा निर्माण केलेला होता. घोडदळ ही बाजीरावांची सर्वात मोठी ताकद होती. भीमथडीची तट्टे नर्मदेपार नेल्यामुळे उत्तरेकडचे काबुली घोडे दक्षिणेत येण्याचे बंद झाले. बाजीरांवानी उत्तरेत घुसून गुजरात, माळवा, बुंदेलखंड जिंकून नर्मदा आणि विंध्य पर्वत यातील सर्व महत्त्वाचे व्यापारी मार्ग आपल्या ताब्यात घेतले. भविष्यात महाराष्ट्रावर परकीय संकट कोसळू नये म्हणून महाराष्ट्राच्या बाहेर आपली सत्ता असायला हवी हे जाणून बाजीरावाने उत्तरेत शिंदे, होळकर, बांडे, पवार हे मराठा सरदार उभे केले. त्यामुळे ग्वाल्हेर, इंदौर, देवास आदी संस्थानं पुढे आली. बाजीरावांची देशभर मोठी दहशत होती. १७३९ मध्ये इराणचा बादशाह नादिरशाह याने दिल्लीवर आक्रमण केलं तेव्हा बाजीराव दिल्लीकडे निघाला. ‘बाजीराव निघालाय’ या एवढ्या बातमीनेच नादिरशाह याने दिल्ली सोडली आणि तो परतला. पराक्रमासाठी आणि विजयासाठी ‘बाजी’ हा शब्दप्रयोग तेव्हापासून रूढ झाला असावा. बाजीरावाने शनिवारवाडा बांधला आणि साताऱ्याच्या राजगादी इतकेच महत्त्व पुण्याला मिळवून दिले.

डाॅ. स्वाती गानू

बऱ्याचदा पालक असं विचारतात की, जेव्हा एखाद्या परिस्थितीत किंवा प्रसंगात खूप संताप येत असेल तर त्या क्षणी Heat of the moment ला कसं वागावं? जेव्हा पालक आणि मुलं यांच्यात अतिशय तणावपूर्ण असं काही घडतं आणि पालक तणावात असतात, प्रचंड निराश होतात तेव्हा काय करावे? अशा परिस्थितीत हे 4 C चे सूत्र जाणीवपूर्वक/ बेसावध मनाशी बाळगलंत तर ते आपल्या दोन्ही मनांकरिता मार्गदर्शक ठरतं. शांत राहणं, स्पष्ट विचार ठेवणं, मुलांशी जोडलेलं राहणं, पालक आणि मुलं दोघांनी एकमेकांना जोडून घेऊन काम करणं. या चार सूत्रांमुळे आपण शांततेच्या मार्गाने मुलांबरोबर काम करू शकतो. जेव्हा आपण रिस्पॉन्ड करण्याऐवजी रिॲक्ट करतो तेव्हा प्रॉब्लेम निर्माण होतो. ही परिस्थिती बदलायची असेल तर काय करायला हवं?

मुलांशी वागताना हलगर्जीपणा न करता, आपल्या कर्तव्याला न चुकता या 4 C सूत्रांचा वापर करा. जेव्हा आपल्याला सजग राहून कुटुंबात, विशेषतः मुलांमध्ये आणि आपल्यात मनाची शांतता टिकून ठेवायची असते. परिस्थिती हातातून निसटू द्यायची नसते, चिघळू नये असं वाटते तेव्हा हे चार शब्द आपले पालकत्व प्रभावी करायला मदत करतात. या चार पायऱ्यांचा जरूर वापर करा. पालकांनो याची तुम्हाला नक्कीच मदत होईल.

१) शांत : (तणावपूर्ण परिस्थितीत स्वतःला शांत ठेवणे)
मुलांना ‘शांत हो’ म्हणण्यापूर्वी स्वतःपासून सुरुवात करू या. जिला आपण कंट्रोल करू शकतो ती एकमेव व्यक्ती म्हणजे आपण स्वतः असतो आणि स्वतःला कसं सांभाळायचं हे कौशल्य शिकणं खरंच आवश्यक असतं. स्वतःला शिस्त लावणं ही मुलांना स्वयंशिस्त लावण्याची एक गुरुकिल्लीच असते. ही सवय जर लावलीत तर काम सोपं होतं याकरिताच या सवयीबाबत फोकस्ड राहा, त्याचा सराव करा. जेव्हा परिस्थिती गंभीर होते आणि त्रासदायक होते. विशेषतः आपण मुलांना एखाद्या गोष्टीसाठी ‘नाही’ म्हणतो. ती गोष्ट करण्यापासून परावृत्त करतो. करायचं नाही, ‘थांब’ म्हणतो, तेव्हा’ स्टॉप’ म्हणणं निदान त्या क्षणी सोडायचंय आणि दीर्घ श्वास घेणं, शांत राहणं जमवा. अगदी आणीबाणीच्या गंभीर परिस्थितीत जोपर्यंत उपाय मिळत नाही तोपर्यंत तरी थोडा ‘पॉज’ घ्या. स्वतःशी कनेक्ट व्हा म्हणजे तुमचं मन शिफ्ट होऊन शांत व्हायला सुरुवात होईल. तुमची ऊर्जा, तुमचं वागणं यावर सकारात्मक परिणाम होईल. मुलांच्या बाबतीत एक गोष्ट लक्षात ठेवायला हवी की मुलांच्या भोवताली जी माणसं असतात, ती जशी वागतात, जे मॅनरिझम्स ते पाहतात, या गोष्टींचा त्यांच्यावर विशेषत्वाने प्रभाव पडतो. मुलांमध्ये आपल्याला जो बदल अपेक्षित आहे तो बदल खरंतर आपणच करायला हवा. आपण मुलांशी बोलताना शांतपणे घेतलं, ओरडून न बोलता गोड भाषेत बोललो तर परिस्थिती निवळत जाते. प्रत्येकच मूल ताबडतोब अशा पद्धतीने पालकाला असा प्रतिसाद देईल असे नाही पण परिस्थिती शांत होईल हे नक्की. स्वतःला कसे शांत कराल?

१. चेहरा थंड पाण्याने धुवा.
२. तिथून बाहेर जा. थोडं घराबाहेर पडा किंवा दुसऱ्या खोलीत जा.
३. डोळे बंद करून दीर्घ श्वास घ्या.
४. आता या क्षणी काय महत्त्वाचं आहे?

२. स्पष्ट विचार ठेवा :
या क्षणी सगळ्यात काय महत्त्वाचं आहे ते मनात स्पष्ट ठरवा. जेव्हा तुम्ही स्पष्ट आणि पारदर्शी विचार कराल की या परिस्थितीत मुलांशी वागताना काय महत्त्वाचं आहे ओरडणं, रागावणं, त्रागा, चिडचिड, संताप, हताशा की परिस्थिती नियंत्रणात आणणं, शांत होणं, शांत करणं तेव्हा यातून काही भरीव, सृजनात्मक निर्माण होईल. हे केव्हा जमेल जेव्हा ९० सेकंद तुम्ही तुमच्या भावना ओळखायला दिले तर शरीरात केमिकल प्रोसेस होते आणि तुम्ही त्यातून बाहेर पडू शकता. आपल्या सैरावैरा विचारांना सेटल करा आणि काय करणं महत्त्वाचं आहे त्यावर लक्ष
एकाग्र करा.

३) मुलांशी कनेक्ट राहा :
एकमेकांच्या भावना आणि गरजा समजून घेतल्या तर एकमेकांशी तुम्ही कनेक्ट राहाल? कनेक्शन म्हणजे काय तर मुलांच्या दृष्टिकोनातून परिस्थितीकडे पाहायला शिका.
आपलं मूल काय विचार करतं, काय अनुभव घेतं यासाठी मुलांच्या काय गरजा आहेत ते माहीत करून घ्यायला हवं. आपल्या गरजा आई-बाबांना कळताहेत हे मुलांना समजलं की त्यांचं नकारात्मक वागणं कमी होईल. आपल्याकडे लक्ष दिलं जात आहे. आपलं म्हणणं ऐकलं जात आहे, समजून घेतलं जात आहे हे कळलं की मुलांमध्ये प्रेम आणि मायेची भावना व्यक्त करण्याला सुरुवात होते.

४) उपाय शोधणे :
मुलांशी कनेक्ट झालात तर मुलं तुम्हाला उपाय शोधायला सहकार्य करतात. मुलांच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी, भावना समजून घेण्यासाठी जेव्हा तुम्ही प्रत्यक्ष हजर असता, उपलब्ध असता तेव्हा तुम्ही मुलांना सहकार्य करायला मदतच करता. तुम्हाला हे कळतं की मुलांच्या कोणत्या गोष्टींबाबत तडजोड करायची आणि कोणत्या बाबतीत स्वातंत्र्य द्यायचं? त्यावर चर्चा करायची? अगदी मुलांनाच या प्रश्नांवर तोडगा काढण्यासाठी सहभागी करून घ्यायचं हेही जमू शकतं. पालकांनो अशा प्रकारे calm (शांत राहणे), clear (काय महत्त्वाचं आहे याबाबत विचारात स्पष्टता आणणे), connect (मुलांच्या भावना व गरजांना समजून घेणे) आणि collaboration (उपाय शोधणे) या C सूत्रांची प्रॅक्टिस केलीत तर पाचवं सूत्र तुम्हाला सापडेल ते असेल confidence अर्थात आत्मविश्वास. स्वतःच्या चुकांकडे सुधारणेच्या दृष्टीने पाहा आणि स्वतःचा पालक म्हणून रोजचे रोज विकास होऊ दे.