वर्धा जिल्ह्यातील अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनानिमित्त विनोबाजींच्या साहित्य विचारावरील लेख.

विनोबाजींचे व्यक्तित्व बहुआयामी होते. चिंतनशील होते. भारताच्या प्राचीन ऋषी परंपरेशी नाते सांगणारे होते. गेल्या शतकाच्या सहाव्या दशकात त्यांनी भूदान चळवळ चालवली. यानिमित्ताने देशभर फिरत असताना त्यांनी साहित्यिकांशी आवर्जून चर्चा केली. या चर्चांमधून साहित्य, साहित्य व्यवहार, साहित्याचे प्रयोजन, साहित्य आणि जीवन अशा अनेक अंगांनी त्यांनी आपले विचार मांडले. लघुरूपात, सूत्ररूपात, तरीही आशयघन असे हे विचार आहेत. वर्तमान संदर्भात त्यांचे महत्त्व आणि संयुक्तिकता अधिकच जाणवते.

‘साहित्यिकांशी हितगुज’ या शीर्षकाने त्यांचे हे विचार प्रकाशित झाले आहेत. उत्तर प्रदेश, बिहार आणि पश्चिम बंगाल येथील साहित्यिकांपुढे त्यांनी दिलेली भाषणे यात आहेत. तसेच माटे यांच्या ‘देवदूत’ या पुस्तकाला आणि कोलते यांच्या ‘जीवनगंगा’ या कविता संग्रहाला लिहिलेल्या प्रस्तावनाही यात आहे. याशिवाय साहित्यिकांशी झालेली प्रश्नोत्तरेही अखेरच्या प्रकरणात समाविष्ट आहेत. १३ जुलै १९५२ रोजी काशी विद्यापीठात, २३ ऑक्टोबर १९५५ रोजी पाटणा येथे, ३ ऑगस्ट १९५३ रोजी गया येथे, १९ जानेवारी १९५५ रोजी बलरामपूर येथे, ६ फेब्रुवारी १९५६ रोजी बालेश्वर येथे, २६ मार्च १९५६ रोजी पुरी येथे त्यांनी केलेली साहित्यविषयक भाषणे त्यात आहेत.

साहित्याबद्दल मूलभूत विचार मांडताना ते म्हणतात – ‘साहित्य हा शब्दच सांगतो की ती निरपेक्ष वस्तू नाही. ती कोणाच्या तरी ‘सह’जाणारी वस्तू आहे. जीवननिष्ठेचे प्रकाशन करणे हे साहित्याचे काम आहे. जीवननिष्ठा व साहित्य एकरूप झाले पाहिजे. साहित्यामुळे जीवनाची प्रभा फाकते. त्यांचा संबंध सूर्य आणि किरण यांच्यासारखा आहे. दोन्ही अभिन्न असले तरी प्रचारकाचे काम किरणच करतात. साहित्य जीवनाच्या प्रभेच्या रूपाने प्रकट होते.’ जीवनासाठी कला (साहित्य हीदेखील कलाच) की कलेसाठी कला या वादात विनोबाजी स्पष्टपणे जीवनासाठी कला या बाजूने उभे राहतात. आज होणाऱ्या अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या चर्चेत जीवननिरपेक्ष अभिव्यक्ती गृहीत धरली जाते किंवा श्रेष्ठ ठरवण्याचा प्रयत्न होतो. त्या पार्श्वभूमीवर विनोबाजी वेगळे ठरतात.

याच भाषणात जीवनाविषयी ते म्हणतात, लोकांत जर सौहार्द असेल, प्रेम असेल, तर विविधतेतूनही एक सुरेल संगीत निर्माण होईल. भेदाविरुद्ध माझा प्रचार चालू असला तरीही, मी विविधता नष्ट करू इच्छित नाही. विविधता नाहीशी झाली, तर जीवनच निरस बनेल. वर्गविरोध, संघर्ष इत्यादी शब्दांहून वेगळे शब्द मी वापरतो. वर्गभेद मला दिसत नाही.’ स्पष्टच आहे की, भांडवलशाही आणि साम्यवाद वा समाजवाद यांना अभिप्रेत असलेली समता विनोबाजी फेटाळून लावतात. व्यास, वाल्मिकी, शंकराचार्य, गांधीजी, रवींद्रनाथ टागोर हे सगळे सत्यान्वेषी, जीवनाला उन्नत करणारे श्रेष्ठ साहित्यिक असल्याचे मतही विनोबाजी नोंदवतात.

साहित्यिकांना देवर्षी असे संबोधून एका ठिकाणी ते म्हणतात, शब्दांनी न्यून भाव, अतिरिक्त भाव आणि विपरीत भाव प्रकट करू नये. साहित्याने हे त्रिविध दोष टाळले पाहिजेत. सर्वांबद्दल अंत:करणात प्रेम हे देवर्षींचे लक्षण सांगून ते म्हणतात, सर्वांचे विचार पारखण्यासाठी बुद्धीची तटस्थता, वाणीची निर्विकारता आणि स्वत:ची निरहंकारिता लागते. आपले मत अतिशय परखडपणे व्यक्त करताना विनोबाजी पुढे म्हणतात, ‘ज्या देशाचे लोक मनात आले ते लिहून टाकतात, संपादक बनले आहेत म्हणून कसलाही मजकूर शीघ्र प्रकाशित करू पाहतात, कसेही करून फक्त कॉलम भरण्याची आपली जबाबदारी मानतात, काळ किंवा स्थळ यांची काहीच मर्यादा ओळखत नाहीत; त्या देशात लक्ष्मी स्वप्नवत समजावी. मनन करायला फुरसत मिळाली नसेल, तर एक कॉलम कोरा ठेवता येतो.’ मुद्रित माध्यमे, प्रकाशचित्रवाणीवरील बातम्यांसहित सगळेच कार्यक्रम, सोशल मीडिया, व्यक्त करण्याची प्रचंड
घाई; या पार्श्वभूमीवर विनोबांच्या या विचारांकडे पाहता येईल.

आजच्या काळातही आमच्या देशाने योगी अरविंद घोष यांच्यासारखे ब्रम्हर्षी, रवींद्रनाथ ठाकूर यांच्यासारखे देवर्षी आणि गांधीजींसारखे राजर्षी जन्माला घातले. ते आमचे आदर्श आहेत असे समजून देशाची प्रतिष्ठा वाढेल असे साहित्य आमचे साहित्यिक निर्माण करतील, अशी आशाही त्यांनी व्यक्त केली होती.

अर्वाचीन भारतीय साहित्याबद्दल विनोबा म्हणतात, ‘आधुनिक हिंदुस्थानच्या इतिहासात अर्वाचीन भारतीय साहित्याचा उदय बंगालमध्येच झाला. येथील साहित्यिकांची अनेक नावे तुम्ही घ्याल. ती सगळी हिंदुस्थानच्या परिचयाची नाहीत; परंतु बंकिमचंद्र, रवींद्रनाथ, शरच्चंद्र यांची ओळख नसलेले शिक्षित लोक हिंदुस्थानात कुठेच नसतील. बंगालमधल्या इतर मोठ्या लोकांची नावेही हिंदुस्थानात प्रसिद्ध आहेत; परंतु त्यांचा उल्लेख मी येथे करीत नाही. कारण ते अन्य क्षेत्रात ज्ञानी होते. साहित्याच्या क्षेत्रात ही तीन नावे साऱ्या हिंदुस्थानात अजरामर झाली आहेत. त्यातही कालिदासानंतर भारतीय संस्कृतीचे समग्र रूप पाहणारा आणि सम्यक रूपात ते व्यक्त करणारा रवींद्रनाथाहून श्रेष्ठ साहित्यिक क्वचितच झाला असेल. उत्तर प्रदेशचे महाकवी तुलसीदास, महाराष्ट्राचे ज्ञानदेव, दक्षिण भारताचे कंबन इत्यादी दुसरे अनेक महाकवी होऊन गेले; परंतु त्यांची योग्यता वेगळ्या कोटीची होती. ते धर्मपुरुष होते; परंतु साहित्यिक या नात्याने ज्यांनी भारतीय संस्कृतीचे, केवळ धर्मदृष्ट्याच नव्हे तर समग्र जीवनदृष्ट्या सर्व पैलूंचे दर्शन घेतले असे एक रवीबाबूच होते. जीवनाच्या अनेक पैलूंचे ज्यांना सम्यक दर्शन झाले, असे महापुरुष कालिदासानंतर रवींद्रनाथच होऊन गेले.’

‘साहित्यिक आणि राज्याश्रय’ याची चर्चा करताना विनोबाजी म्हणतात – ‘नुकतीच दिल्लीला साहित्य अकादमी स्थापन झाली. संबंध भारतीय साहित्यात अकादमीसाठी काही शब्दच मिळाला नाही का? हिंदुस्थानात १० हजार वर्षांपासून विकसित झालेल्या १०-१२ तरी भाषा आहेत. त्या भाषांमध्ये या विषयासाठी शब्दच मिळाला नाही तर ते काम तरी कसे व्हायचे? विज्ञानाची गोष्ट वेगळी आहे. विज्ञानविषयक शब्द आमच्या भाषात कदाचित सापडणार नाहीत; परंतु साहित्याच्या क्षेत्रात समर्पक शब्द मिळू नये ही गोष्ट मला खटकते. मी विचार केला की, काही का असेना, काम तर होईल. पण काम काय होते आहे? साहित्यिकांना बक्षिसे दिली जातात. आता विचार करा, जगात कधी बक्षिसे देऊन काम होते का? तुलसीदास आणि कबीर यांना कोणते इनाम मिळाले होते? हा, आमच्या रवींद्रनाथांना बक्षीस मिळाले होते खरे. त्याला नोबेल प्राईज म्हणतात. हल्ली प्रत्येक गोष्टीची किंमत पैशामध्ये केली जाते. एखाद्याने उत्तम साहित्य लिहिले, तर त्याला चांगले खाऊपिऊ घातले पाहिजे, असे म्हटले जाते. पण, खाण्यापिण्याचा साहित्याशी काय संबंध? साहित्यिकांच्या उपजीविकेसाठी काही पाहिजे हे मी कबूल करतो; परंतु इनाम देण्याने साहित्यिकांना काय मदत होते? कारण त्यांच्या जीवनाचा मूळ स्त्रोत वेगळाच असतो. ज्यांनी लक्ष्मीला दासी नव्हे तर माता मानले अशाच लोकांकडून हिंदुस्थानात साहित्याची वृद्धी झाली आहे. जे निरंतर साहित्य निर्माण करीत होते ते जनसमाजात मिसळून काम करीत आणि देहधारणेपुरते जे काय मिळेल त्यावर संतुष्ट राहत. त्यांनी राजांची पर्वा केली नाही. पैशाने ते खरीदले जाणारे नव्हते. अशा लोकांमुळेच हिंदुस्थानचे साहित्य वाढले आहे. तुलसीदास, कबीर, पोतना, तुकाराम इत्यादी सर्वोत्तम साहित्यिकांकडे पाहा. ते राज्याश्रीत नव्हते, तर भगवंताश्रीत होते. तुम्ही त्यांचेच वारस आहात.’

भारत श्रेष्ठ का, याची चर्चा करताना विनोबाजी म्हणतात – ‘हिंदुस्थानातील माती अमेरिकेतल्या मातीपेक्षा चांगली आहे असे नाही. तसे पाहिले तर अमेरिकेची माती ताजी आहे. तिच्यात अधिक उत्पन्न निघू शकते. तेथे कितीतरी मोठमोठ्या नद्या आहेत. त्यांच्यापुढे आमच्या गंगा नदीचा काय पाड? हिमालय पर्वत जगात सर्वात उंच आहे खरा; परंतु तो सोडल्यास आमचा हिंदुस्थान श्रेष्ठ आहे, असे म्हणण्यासारखी दुसरी कोणतीही वस्तू आमच्याजवळ नाही. हिंदुस्थानची निसर्गरचना इतर देशातल्या निसर्गरचनेपेक्षा श्रेष्ठ आहे, असे नसले तरीही, हिंदुस्थानातच ब्रम्हविद्या निघाली, असा मात्र माझा दावा आहे. तिच्या तोडीची वस्तू जगामध्ये दुसरी नाही, ही गोष्ट मी अगदी स्वतंत्रपणे तटस्थ होऊन सांगत आहे. जगातल्या पुष्कळशा भाषांचे आणि साहित्याचे अध्ययन मी केले आहे; परंतु ‘तत् त्वम् असि’ (तू ब्रम्ह आहेस) असे निष्ठापूर्वक सांगणारे साहित्य जगातल्या इतर कोणत्याही भाषेत नाही. ही ब्रम्हविद्या हेच आमचे बळ. यातच भारताचा गौरव आहे. भारत ‘सारे जहाँ से अच्छा’ आहे, कारण येथे ब्रम्हविद्या आहे.’

एका भाषणात त्यांनी मांसाहाराचीही चर्चा केली आहे. कालिदासाच्या शाकुंतलाचे उदाहरण त्यासाठी त्यांनी दिले आहे. शाकुंतलामध्ये राजा दुष्यंत शिकारीला जातो, तेव्हा आश्रमातील एक मुलगा त्याला सांगतो – हे आश्रमातील हरीण आहे त्याला मारू नको. त्यावर दुष्यंताने त्या हरिणाला सोडून दिले. ही हिंदुस्थानची संस्कृती आहे. हे सारे सांगून विनोबाजी प्रश्न करतात – आज कोणत्या देशाचा मुलगा बादशहाला असे सांगू शकेल? जैन समुदायाच्या पर्युषण पर्वाच्या वेळी मांसविक्रीवर बंदी घालण्यात आली, तेव्हा जो गोंधळ झाला किंवा घटनेच्या मार्गदर्शक तत्त्वांना अनुसरून गोवंश हत्याबंदीचा मुद्दा येतो तेव्हा जो गोंधळ होतो आणि मोठमोठे साहित्यिक, विचारवंतसुद्धा त्या गोंधळात भर घालतात; तेव्हा विनोबाजींचा हा प्रश्न आठवल्याशिवाय राहत नाही.

साहित्य हे आकाशासारखे असते, असे सांगून विनोबाजी म्हणतात, ‘आकाश कितीही पाहिले तरीही कोणाला थकवा येत नाही. त्याचा नील रंगही थकवा आणत नाही. साहित्याने असे असायला हवे. शिवाय साहित्य हे नवनवे अर्थ प्रसवणारे, सदा सृजनशील कामधेनूसारखे असावे. अल्पाक्षरात अधिक अर्थ सांगणारे असावे. भारतीय भाषांएवढी, विशेषत: संस्कृतएवढी काव्यशक्ती जगातील कोणत्याही भाषेत नाही, असेही विनोबांचे मत आहे. साहित्यिकांचे समाजातील स्थान अतिशय उच्च असल्याचे सांगतानाच विनोबाजी अपेक्षा व्यक्त करतात की, साहित्यिकांनी विरक्त असले पाहिजे. साहित्यिकांच्या उदरनिर्वाहाची चिंता समाजाने करायला हवी, असे मतही त्यांनी मांडले आहे.

विदग्ध साहित्याची चर्चा करताना विनोबाजी म्हणतात – ‘ज्ञानदेवाने म्हटल्याप्रमाणे – पाणी बुबुळालाही त्रास देत नाही अन् खडकालाही फोडून काढते, तसे – साच आणि मवाळ, मितले आणि रसाळ, असे विदग्ध वाङ्मयाचे विशुद्ध स्वरूप आहे. रामायण आणि महाभारत ही विदग्ध वाङ्मयाची काळाच्या कसोटीवर उतरलेली उत्तम उदाहरणे आहेत. उलट बरीचशी पुराणे, जरी कथाशैलीने युक्त असली तरीही आज दग्ध होऊन चुकली आहेत. लोकांना काव्य-नाटक-कथादी रोचक होऊ शकते, याचा लाभ घेऊन जे भाराभर साहित्य अनेक भाषात लिहिले जात आहे, ते सारे दग्ध साहित्य आहे. आज ना उद्या जळून जायचे आहे.’

अन्यही पुष्कळ विषयांची चर्चा विनोबाजींनी या भाषणांमधून केली आहे. साहित्याच्या संदर्भात आज अनेक चर्चा होत असतात, अनेक मते मांडली जातात, अनेक बाबींवर खल होतो; त्यावेळी साधक-बाधक चर्चेसाठी विनोबाजींचे हे विचारही मोलाचे ठरू शकतात.

-श्रीपाद कोठे, नागपूर

गेल्या दोन वर्षांत नैसर्गिक आपत्तीमुळे शेतकऱ्याला पीक मिळाले नाही. शेतकऱ्याने परमेश्वराजवळ प्रार्थना केली, एक वर्ष मला हवे तसे हवामान दे. मग बघा मी कसे, हवे तसे धान्याचे कोठार भरतो. तथास्तु! शेतकऱ्यांनी गव्हाची पेरणी केली. चांगले पीक आले. कापणी केली, तर त्यांत गव्हाचा एकही दाणा नाही. शेतकरी देवावर चिडला. देव म्हणाले, तुला हवे तसे हवामान दिले त्यामुळे झाडांना संघर्ष करण्याची थोडीही संधी मिळाली नाही. त्यामुळे झाड आतून पोकळ राहिले. बदल्या हवामानांत टिकून राहण्यासाठी झाडांनाही संघर्ष करावा लागतो.

कोशातून बाहेर पडताना कराव्या लागणाऱ्या संघर्षामुळे फुलपाखराचे पंख बळकट व विकसित होतात. निसर्गात पशू-पक्षी, प्राण्यांचा, अन्नासाठी/संरक्षणासाठी प्रत्येक क्षण अनिश्चित असतो. संघर्ष त्यांच्यात ताकद निर्माण करतो, हिंमत देतो. हेच तत्त्व सर्वांच्या जीवनाला लागू आहे.

जीवनात निसर्गाशी, परिस्थितीशी, स्वतःशी, समाजांसाठी प्रत्येकाचा संघर्ष चालूच असतो. नोकरी, व्यवसाय, वैवाहिक जीवन, खेळ, कला-क्रीडा, विज्ञान, राजकारण त्यामधील चांगल्या वाईट घटना, दुर्घटनांना तोंड देऊन टिकून राहावे लागते. जो सामना करतो तो पुढे जातो, जो मागे वळतो, तो तेथेच राहतो.

संघर्ष! तीन अक्षरी शब्द! संघर्ष शब्दाला महत्त्व नाही, तर संघर्ष करणाऱ्याला महत्त्व आहे. संघर्षाशिवाय माणूस मोठा होत नाही. संघर्षाशिवाय काही नवे निर्माण होत नाही. जोपर्यंत छन्नीचे घाव घेत नाही, तोपर्यंत दगडसुद्धा देव बनत नाही. भगवान श्रीकृष्णाने म्हटलेच आहे, ‘जीवन एक संघर्ष आहे.’ ही एक दीर्घकाळ चालणारी साधना आहे. पांडव त्या मार्गावरून चालले व लढले. श्रीरामांनाही संघर्ष चुकला नाही. समाजाच्या उद्धारासाठी साऱ्या साधुसंताना खूप संघर्ष सहन करावा लागला. कर्मकांडाच्या विरोधात, सामाजिक परिवर्तनासाठी, मानवतेच्या हक्कासाठी लढणारे विवेकानंद, फुले; शिक्षणासाठी सावित्रिबाई फुले, शिक्षणतज्ज्ञ ताराबाई मोडक; स्वशिक्षणासाठी डॉ. आनंदीबाई जोशी, स्त्री सुधारणा पंडित रमाबाई ते विद्या बाळ; संतती नियमन, पुनर्विवाहाचे प्रश्न सोडविणारे डॉ. धोंडो केशव कर्वे, भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी अनेक क्रांतिकारकांनी दिलेला लढा, देशाच्या सीमा रक्षणासाठी लढणारे सैनिक, त्यांचे कुटुंब या साऱ्यांचा संघर्ष पराकोटीचा आहे. अनेकांनी भारतासाठी समर्पित आयुष्य वेचले. सारे सुरुवातीला एकटेच होते. पण ते स्वतःच्या विचारावर ठाम होते. आजही जात – धर्म – रूढी – चालीरीती – व्यसने, सोबत गाडगे महाराजांचा सार्वजनिक स्वच्छतेच्या प्रश्नांवरही संघर्ष चालू आहे.

मानवाने आजवर साधलेली प्रगती ही आपोआप किंवा कोणत्याही दैवी, अमानवी शक्तीचा आधार घेऊन नव्हे, तर मानवी बुद्धीच्या बळावर आहे. शास्त्रज्ञांचाही संघर्ष थक्क करणारा आहे. जीवन जगण्याचे दुसरे नाव संघर्ष! आज लहान-मोठा, श्रीमंत-गरीब, शिकलेला न शिकलेला, अधिकारी, कारकून प्रत्येकाला घरात, घराबाहेर पडण्यासाठीही संघर्ष करावा लागतो. रोजच्या जीवनात संघर्ष निर्माण होण्याची कारणे – व्यक्तिगत – सांस्कृतिक – सामाजिक पातळीवरील मतभिन्नता, भिन्न विचारधारा, भिन्न दृष्टिकोन, राहणीमान, शिक्षण, हुद्दा, अभिरुची, पैसा, जात-धर्म, आस्तिक-नास्तिक, मूल्य, लक्ष्य यांत खूप फरक असतो. थोडक्यात समझोता होण्याची शक्यता कमी तेव्हा संघर्ष उद्भवतो.
संघर्ष ही जीवनाची परीक्षा आहे. यात चूक सुधारा आणि सूडबुद्धी न ठेवता क्षमा, माफी हा संघर्षाचा मूलमंत्र होय.

संघर्ष तीन प्रकारचे

१. व्यक्तिगत – सर्वसामान्य संघर्ष करूनच वर येतात. काही घरात परिस्थितीमुळे संघर्षातून लहान वयातच मुले परिपक्व होतात. परीक्षेचे निकाल लागल्यावर मुलांचा, पालकांचा संघर्ष वाचतो. फक्त नोकरी, व्यवसायात नव्हे कोणत्याही क्षेत्रात संघर्षाशिवाय यश नाही. जोश टॉकमधील लोकांचे संघर्ष वाचा.
भारताचे पहिले वैज्ञानिक संशोधक डॉ. जगदीशचंद्र बोस यांना भारतात कॉलेजमध्ये शिकविताना इंग्रजांच्या तुलनेने एक तृतीयांश पगार मिळत होता. त्यासाठी
डॉ. बोस पगार न घेता तीन वर्षे लढले. कर्जबाजारी झाले. चौथ्या वर्षी पूर्ण पगार घेतला.
एव्हरेस्ट चढाईवर यश मिळविणाऱ्या पहिल्या महिला जुंको ताबेई म्हणतात, बर्फाच्छादित थंडगार वातावरणात श्वास घेताना होणारी दमछाक, प्रत्येक पाऊल पुढे टाकताना मागे फिरावे वाटत होते तरी पुढे चालणे चालू ठेवले. ज्यावेळी पोहोचले तेव्हा माझ्याइतके यशस्वी कोणी नाही, असे वाटले. नंतर सर्वत्र सत्कार झाले; परंतु सुरुवातीला कोणाचीही दाद नव्हती.

२. आंतरिक इच्छाशक्तीच्या जोरावर, शारीरिक आपत्तीवर मात करून स्वतःचे आयुष्य पालकांच्या साथीने यशस्वी करणारे खरेच खूप आहेत. मुख्यतः स्वतःच्या शारीरिक व्याधीचा, त्या सत्याचा ते प्रथम स्वीकार करतात. यलो चित्रपट. जन्मानंतर काही वर्षांनी आलेल्या अंधत्वावर मात करून आज एकजण स्टेजवर व्याख्यान देत आहे. पोलिओ झालेली विमा रुडाल्फ जगातील सर्वात वेगवान धावपटू ठरली.

३. देशाच्या उभारणीसाठी, अनेक क्षेत्रातील विकासकामात, मतभिन्नतेमुळे, असंतोषामुळे, राजकीय मतभेदामुळे होणारे संघर्ष. उदा. मेट्रो, मराठी भाषा, मराठी माणूस… तरीही संघर्षातूनच सामाजिक प्रगती होते.
संघर्षात संकल्प शिथिल होता कामा नये. मागे फिरू नका. विवेकानंदाना शिकागो परिषदेच्या आधी, रवींद्रनाथांना नोबेल प्राइझ मिळाल्यावर, अतोनात त्रास झाला होता. प्रत्येक वेळी सकारात्मक विचार करा. स्वतःवर विश्वास ठेवा. लोकांचे संघर्षमय जीवन वाचा. सगळ्यांत महत्त्वाचे संघर्षाची दिशा बरोबर हवी. नाहीतर आयुष्यभर संघर्ष करून हाती काही लागत नाही. स्वतःचाही उत्कर्ष होत नाही. कोणतीही जबाबदारी पेलू शकत नाही.
आयुष्यातील सर्वात मोठा संघर्ष – १. जगण्यासाठीचा. २. ओळख निर्माण करण्याचा. ३. निर्माण झालेली ओळख टिकविण्याचा.

संकटे आली की, एकामागोमाग एक येतात. त्यावेळी जमणार नाही, जाऊ दे, नकोच करूया, होणार नाही ही भाषा नसावी. संघर्षच जगायला शिकवितो. संघर्षातून मिळणारे अनुभव हेच खरे शिक्षण. एकदा आव्हान स्वीकारले की, त्या संघर्षाशी मैत्री होते, आपल्यातील सूप्त ऊर्जा बाहेर येते. संघर्षाचा अर्थ लढणे नाही, तर भिडणे होय. संघर्षाचे प्रवासी व्हा आणि गंतव्यस्थानी पोहोचा, हीच प्रत्येकाच्या आयुष्याची कहाणी होय. तेव्हा संघर्ष करा नि प्रगती करा.

-मृणालिनी कुलकर्णी

[email protected]

आपल्या समाजात अशा काही व्यक्ती असतात की, त्यांना स्वत:च्या संसारासोबत काहीतरी करून दाखविण्याची ऊर्मी, इच्छा असते. समाजाच्या ठाशीव प्रवाहाविरुद्ध पोहोण्याची ताकद त्यांच्यात येते कुठून? कदाचित त्यांची कौटुंबिक पार्श्वभूमी, जडण-घडण, संस्कार व जिद्द या गोष्टी कारणीभूत असाव्यात.

आपण सर्वसामान्य माणसे समाजातील लहान-मोठ्या, भल्या-बुऱ्या घटनांनी व्यथित तर होतो; परंतु यासाठी काहीतरी केले पाहिजे, असे म्हणून आपण पुढच्या आयुष्याला लागतो. पण जेव्हा आपण अशा व्यक्तींचे काम पाहतो, वाचतो तेव्हा क्षणभर थबकतो व आपल्याला त्याची जाणीव होते. घराच्या उंबरठ्याच्या आतील जग व बाहेरील विश्व यात खूपच तफावत आहे. घराच्या आतील सुरक्षिततेचे कवच फोडून कधी प्रवाह प्रवाहात, तर कधी प्रवाह विरुद्ध झोकून द्यायची ताकद या व्यक्तींमध्ये जाणवते. काहीशा प्रसिद्धीच्या वलयापासून दूर. पण देशासाठी, शोषितांसाठी, मनोरुग्णांसाठी काम करणाऱ्या या तेजशलाका म्हणूनच आगळ्यावेगळ्या आहेत. जाणून घेऊया त्यांच्याविषयी थोडसं.

निर्मला निकेतन, मुंबई येथे एम. एस. डब्ल्यू.चे शिक्षण घेतलेल्या उल्का महाजन या रायगड जिल्ह्यातल्या परिवर्तन या संस्थेत काम करू लागल्या, तेव्हा त्यांची ओळख कातकरी आदिवासींच्या समस्यांशी होत गेली. कातकऱ्यांना त्या जशा भेटत गेल्या तसे त्यांना शेतमजुरांच्या मजुरीच्या प्रश्नांबरोबर दळी जमिनीचा प्रश्न महत्त्वाचा आहे हे लक्षात आलं. कातकरी आदिवासींच्या बाबतीत ‘कसेल त्याची जमीन’ हा कायदा धाब्यावर बसवला गेला आहे. उल्काताईंच्या सर्वहारा आंदोलनाच्या माध्यमातून हा प्रश्न संघटनेने ऐरणीवर आणला. कातकऱ्यांच्या हक्काच्या जमिनी त्यांच्या नावावर करणे हा सर्वहारा संघटनेचा मोठा लढा आहे. तहान-भूक विसरून अनेक अडचणींना तोंड देत उल्काताई व त्यांची संघटना काम करते आहे. कातकरी समाजाला त्यांच्या जमिनीसाठी न्याय मिळवून देणे यासाठीचा लढा लढताना प्रचंड सामर्थ्याची गरज होती.

जवळपास ७५ हजार लोकांसाठी उल्काताई व त्यांची संघटना अंदाजे दोन दशके लढत आहेत. शेतकऱ्यांना जमिनीचे हक्क मिळवून देऊन त्यांचे पुनर्वसन करणे, वीटभट्ट्यांवरील कामगारांची व स्थलांतरित मजुरांची संघटना बांधणे, रायगड जिल्ह्यातील दलितांना पाण्याचा समान हक्क मिळवून देणे या कामात उल्काताईंनी स्वतःला झोकून दिले आहे.
‘कोसळता गावगाडा २०१५’ व ‘कार्य आणि कार्यकर्ते’ (आत्मकथन) ही त्यांची पुस्तके प्रसिद्ध आहेत. उल्का म्हणजे पृथ्वीवर पडलेला तारा. तेजस्वी ताऱ्याप्रमाणे दिशादर्शकाचे कार्य उल्काताई करत आहेत. रायगड जिल्ह्यातील आदिवासी भागातील लोकांसाठी १९८९मध्ये त्यांनी काम सुरू केले. या जिल्ह्यातील कातकरी आदिवासींचा पिढ्यान पिढ्या कसलेल्या जमिनीवर हक्क नाही. या जमिनीच्या कागदपत्रांवर त्यांचे नावच नाही. इथल्या आदिवासींचा पारंपरिक व्यवसाय कात पाडण्याचा; परंतु जंगलतोडीमुळे ते काम बंद पडले व आदिवासींवर उपासमारीची वेळ आली. चरितार्थासाठी दुसऱ्याच्या जमिनीवर, शेतात वेठबिगारी करून वर्षानुवर्षे ते शोषणाचे बळी ठरू लागले. यासाठी उल्काताई व त्यांच्या संघटनेने केलेले काम नक्कीच स्तुत्य आहे.

अशाच एक हटके काम करणाऱ्या डॉ. सुनंदा अवचट. डॉ. सुनंदा अवचट या एक कुशल मानसोपचारतज्ज्ञ होत्या. हजारो लोकांना आपलसं करणाऱ्या, मुक्तांगण व्यसनमुक्ती केंद्राच्या संस्थापक डॉ. अनिल अवचट यांच्या पत्नी. एक मानवतावादी स्त्री. त्यांच्या कामाचा उरक, त्यांचं वागणं, त्यांचे समतोल विचार सारं काही झपाटल्यासारखं. डॉ. अनिल अवचटांनी समाजातल्या उपेक्षित वंचित लोकांना जवळून पाहिलं. विणकर, भटके दल हमाल, मजूर, खाण कामगार, वाघ्या, मुरळ्या यांच्याविषयी त्यांनी लिहिलं. त्यांना मनसोक्त सामाजिक कार्य करून देण्यासाठी डॉ. सुनंदा यांचा प्रचंड
पाठिंबा होता.

देशातील पहिले व्यसनमुक्ती केंद्र ‘मुक्तांगण’ याची त्यांनी स्थापना केली. महिला फायटर पायलट स्कीम (योजना) प्रायोगिक तत्त्वावर २०१६ मध्ये सुरू झाली. तेव्हा सुरुवातीला केवळ तीनच महिला होत्या; परंतु नंतर त्यांची संख्या वाढू लागली. आता जवळपास १६ महिला आहेत. भावना कांत, अवनी चतुर्वेदी व मोहना सिंग यांची पहिल्या महिला बॅचच्या फायटर पायलट म्हणून निवड झाली. मोहना सिंग या अशा फायटर पायलट आहेत की, ज्यांनी हॉक अॅडव्हान्स जेट मिशन पूर्ण केले. या बॅचमधील दुसऱ्या महिला म्हणजे भावना कांत. भावनांचा जन्म १९९२ मध्ये बिहार येथील दरभंगामध्ये झाला. त्यांना लहानपणापासून पेंटिंग, खो-खो व बॅडमिंटनची आवड होती. फायटर पायलट बनण्याची त्यांची इच्छा होती. त्यामुळे नोकरी सोडून त्यांनीदेखील एअर फोर्स अॅकॅडमीमध्ये प्रवेश घेतला. १६ मार्च २०१८ मध्ये त्यांनी मिग-२१ बायसन एकटीने उडवले होते. या दोघींसोबत अवनी चतुर्वेदीदेखील आहेत. भारतीय वायुसेनेत प्रथमच भारतीय महिलांनी वैमानिक लढाऊ विमाने चालविण्याची ऐतिहासिक कामगिरी केली. भावना कांत, मोहना सिंह व अवनी चतुर्वेदी या तीन लढाऊ महिला वैमानिकांनी हा मान १८ जून विशेष २०१६ मध्ये पटकावला होता.

अवनी चतुर्वेदी यांनी राजस्थानमधील वनस्थळी विद्यापीठातून बी.टेक. पूर्ण केले. त्यांचा भाऊ हा इंडियन आर्मीमध्ये आहे. त्यामुळे त्यांनाही वायुसेनेमध्ये सामील होण्याची इच्छा होती. अवनी यांनी मिळालेली नोकरी सोडून एअरफोर्स अॅकॅडमीमध्ये प्रवेश घेतला. त्यांनी गुजरातच्या जामनगर येथून मिग-२१ने उड्डाण भरली. त्यांनी एकटीने ही उड्डाण भरली होती.

अशा या असाधारण कर्तृत्ववान महिलांच्या कर्तृत्वातून, साहसातून तरुण-तरुणींनी खूप शिकण्यासारखे आहे. सुखोई, मिराज, जॅग्वॉर व मिग यासारखी युद्ध विमाने या फायटर पायलट उडवतात. अत्यंत खडतर प्रशिक्षणाला त्यांना सामोरे जावे लागते. अशा या तेजशलाकांची ऊर्मी, धडाडी, आव्हाने पेलवण्याची क्षमता आपण आपल्यातही उतरवूया.

-पल्लवी अष्टेकर