डॉ. संजय कळमकर
नॉर्वेचे लेखक जॉन फॉस यांना नाट्यलेखन आणि गद्य लेखनासाठी २०२३ चा साहित्याचा नोबेल पुरस्कार जाहीर झाला. ते कवीही असून ‘फॉस मिनिमलिझम’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या शैलीत लिहितात. आपण या पुरस्काराकडे भाषेच्या संवर्धनाची चळवळ म्हणून पाहतो आणि या भाषेसाठी आपण या पुरस्कारास पात्र आहोत, असेही ते पुढे म्हणाले. त्यांच्या लेखनाची जातकुळी, त्यांची साहित्यातील मुशाफिरी याचा हा लेखाजोखा.
नॉर्वेचे लेखक जॉन फॉस यांना या वर्षीचा साहित्याचा नोबेल पुरस्कार जाहीर झाला आहे. नोबेल पारितोषिक मिळाल्यावर फॉस यांनी एका निवेदनात म्हटले, ‘मी भारावून गेलो आहे आणि काही प्रमाणात घाबरलो आहे. मी याकडे साहित्यासाठी दिलेला पुरस्कार म्हणून पाहतो, ज्याचा पहिला आणि मुख्य हेतू इतर कोणत्याही विचाराशिवाय जिंकणे हा आहे.’ फॉस यांनी नॉर्वेच्या दोन अधिकृत आवृत्त्यांमध्ये सर्वात कमी सामान्य भाषा वापरली असल्याचे मानले जाते. या पुरस्काराकडे आपण या भाषेच्या संवर्धनाची चळवळ म्हणून पाहतो आणि या भाषेसाठी आपण या पुरस्कारास पात्र आहोत, असेही ते पुढे म्हणाले. जॉन ओलाव फॉसे यांचा जन्म २९ सप्टेंबर १९५९ रोजी झाला. ते अत्यंत प्रतिष्ठित नॉर्वेजियन लेखक आणि नाटककार आहेत. त्यांना साहित्यातील नोबेल पारितोषिक जाहीर झाले, तेव्हा साहित्य, नाट्य आणि कला या क्षेत्रातील त्यांच्या असाधारण योगदानाची योग्य दखल घेण्यात आली. प्रसिद्ध हेन्रिक इब्सेनच्या पावलावर पाऊल ठेवत फॉसे यांना नॉर्वेजियन नाटककार असा बहुमान मिळाला आहे. १९ व्या शतकात इब्सेनने प्रस्थापित केलेल्या नाट्यपरंपरेचे सातत्य राखल्यामुळे अनेक विद्वानांनी त्यांना ‘आधुनिक इब्सेन’ म्हटले आहे. वयाच्या सातव्या वर्षी घडलेल्या एका घटनेमुळे त्यांचे आयुष्यच बदलून गेले. त्याचा त्यांच्यावर खोलवर परिणाम झाला. मुळात त्यांना त्या सुमारास जगावे असे वाटत नव्हते; परंतु साहित्यातील रुचीमुळे त्यांनी बर्गन विद्यापीठात प्रवेश घेतला. तिथे त्यांनी तुलनात्मक साहित्याच्या अभ्यासात स्वतःला वाहून घेतले. त्यातून त्यांच्या साहित्यिक प्रवासाचा पाया घातला गेला. त्यांनी नॉर्वेजियन भाषेच्या दोन मान्यताप्राप्त लिखित मानकांपैकी एक असलेल्या निनॉर्स्कमध्ये लिहिणं पसंत केलं.
१९८३ मध्ये फॉस यांनी रॉड, स्वार्ट (लाल, काळा) ही पहिली कादंबरी प्रकाशित करून साहित्याच्या क्षेत्रात पदार्पण केले. नाटकातील त्यांचा प्रवास १९९४ मध्ये सुरू झाला. त्यांचे ‘ओग एल्डरी स्कल वि स्क्लिजस्ट’ (अँड वुई विल नेव्हर बी पार्टेड) हे नाटक आधी सादर झाले आणि नंतर प्रकाशित झाले. फॉस यांनी कादंबरी, लघुकथा, कविता, मुलांची पुस्तके, निबंध आणि नाटके यांसह वेगवेगळे साहित्य प्रकार हाताळले. त्यात त्यांच्या ठायी असलेली सर्जनशीलता आढळते. त्यांचा साहित्यिक प्रभाव भाषिक सीमांच्या पलीकडे गेला. त्यांच्या कलाकृती चाळीसहून अधिक भाषांमध्ये अनुवादित झाल्या. फॉसे संगीतकारही आहेत. सारंगी वाजवण्यात ते कुशल आहेत. आपल्या किशोरवयीन काळात, त्यांची अष्टपैलू कलात्मक प्रतिभा दिसली. २००३ मध्ये त्यांना फ्रान्सच्या ‘ऑर्डे नॅशनल डु मेरिट’चे शेव्हेलियर म्हणून नियुक्त करण्यात आले. ‘टेलीग्राफ’च्या टॉप १०० प्रतिभावंताच्या यादीत त्यांना स्थान मिळाले.
‘अँडवेक’ (वेकफुलनेस), ‘ओलाव्हस ड्रमर’ (ओलाव्हस ड्रीम्स) आणि ‘क्वेल्डस्वेद’ (थकवा) या साहित्यकृतींनी त्यांना २०१५ मध्ये प्रतिष्ठित नॉर्डिक कौन्सिल साहित्य पुरस्कार मिळवून दिला. मोहम्मद हमेद यांनी त्यांच्या साहित्यकृतीचा फारसी भाषेत अनुवाद केला. त्यांच्या ‘सेप्टोलॉजी’ या कादंबरीचे भाषांतर डॅमियन सेअरल्स यांनी केले. एप्रिल २०२२ मध्ये आंतरराष्ट्रीय बुकर पुरस्कारासाठी त्यांचे साहित्य निवडले गेले. चार दशकांमध्ये त्यांनी दोन डझनांहून अधिक नाटके लिहिली. कादंबऱ्या, निबंध, कवितासंग्रह आणि मुलांसाठी अनेक पुस्तके लिहिली. त्यांच्या पुस्तकांचे प्रकाशक म्हणतात की, त्यांनी फॉसच्या साहित्यकृतींचे ४० हून अधिक भाषांमध्ये भाषांतर केले आहे आणि एक हजारांहून अधिक वेळा त्यांची नाटके सादर केली गेली आहेत. जॉन फॉस ‘फॉस मिनिमलिझम’ या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या शैलीत कादंबरी लिहितात, हे त्यांच्या ‘स्टेंज्ड गिटार’ (१९८५) या दुसऱ्या कादंबरीमध्ये दिसून येते. फॉस त्यांच्या लेखनातून वेदनादायक भावना शब्दांद्वारे व्यक्त करतात, ज्या सामान्यतः लिहिणे कठीण असते. नॉर्वेजियन नायनॉर्स्क साहित्यातील भीष्म पितामह म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या जॉन फॉसे आणि टोर्जेई वेसास यांच्यात बरेच साम्य आहे. फॉस आधुनिक कलात्मक तंत्रांसह भाषिक आणि भौगोलिक संबंध एकत्र करतात. त्यांची विशिष्ट ज्ञानवादी दृष्टी जगाच्या शून्यवादी तिरस्काराचा परिणाम आहे, असे म्हणता येणार नाही. जॉन फॉस यांचं लेखन सर्वसामान्यांच्या जीवनाशी निगडित आहे.
१९९६ मध्ये लिहिलेल्या ‘नोकण केजेम तिल (कोणीतरी येणार आहे) या नाटकाने त्यांना प्रसिद्धी मिळाली. एप्रिल २०२२ मध्ये त्यांचे ‘अ न्यू नेम सेप्टॉलॉजी’ हे पुस्तक प्रसिद्ध झाले. या पुस्तकाला आंतरराष्ट्रीय बुकर पुरस्कारासाठी नामांकन मिळाले होते. हे पुस्तक २०२३ च्या ‘नॅशनल बुक क्रिटिक्स सर्कल अॅवॉर्ड इन फिक्शन’साठी अंतिम स्पर्धकांपैकी एक होते. त्याच्या इतर कामांमध्ये अँडवाके (जागणे), ओलाव्स ड्रामर (ओलाव्हची स्वप्ने) आणि क्वेल्डस्वेव्हड (थकवा) यांचा समावेश आहे. फॉस यांनी वयाच्या बाराव्या वर्षी लिहायला सुरुवात केली. किशोरवयात फॉस यांना रॉक गिटार वादक बनण्यात रस होता. मात्र ही महत्त्वाकांक्षा सोडून दिल्यानंतर त्यांनी लेखनासाठी अधिक वेळ देण्यास सुरुवात केली. मोठे झाल्यानंतर त्यांच्यावर साम्यवाद आणि अराजकतावादाचा प्रभाव होता. त्यांनी स्वतःचे वर्णन ‘हिप्पी’ असे केले होते. त्यांची १९८३ मध्ये प्रकाशित झालेली कादंबरी त्या वेळी नॉर्वेमध्ये लोकप्रिय असलेल्या सामाजिक वास्तववादी कल्पनेच्या विरुद्ध होती. त्यावेळी कथानकाऐवजी भाषिक अभिव्यक्तीवर जोर देण्यात आला होता. जॉन फॉस यांची दुसरी कादंबरी, स्टेंज गिटार (बंद गिटार) आणि १९८६ मध्ये एंजेल विथ वॉटर इन इट्स आईज हा कवितासंग्रह प्रकाशित केला.
१९८९ मध्ये पत्नीपासून वेगळे झाल्यानंतर त्यांनी एक कादंबरी आणि पहिला निबंधसंग्रह प्रकाशित केला. फॉसे यांच्याबद्दल म्हटले जाते की, त्यांनी आपल्या साहित्यकृतींमध्ये मत व्यक्त करण्यास असमर्थ असलेल्यांचा आवाज उठवला आहे. जॉन फॉस हे जगातील सर्वाधिक गाजलेल्या नाटककारांपैकी एक आहेत. त्यांच्या प्रसिद्ध नाटकांमध्ये ‘समवन इज गोइंग टू कम’, ‘नाइटसाँग्स’ आणि ‘डेथ व्हेरिएशन्स’ यांचा समावेश आहे. जॉन फॉस आपल्या साहित्यकृतीमध्ये अनेकदा एकाकीपणा, अस्तित्ववाद आणि मानवी नातेसंबंधांच्या गुंतागुंतीच्या थीमवर प्रकाश टाकतात. त्यांना २०१० मध्ये आंतरराष्ट्रीय इब्सेन पुरस्कार आणि २०१४ मध्ये युरोपियन साहित्य पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे. जॉन फॉस त्यांच्या अनोख्या लेखनशैलीसाठी ओळखले जातात. त्यांची शैली साधी किमान आणि मार्मिक संवादाद्वारे वैशिष्ट्यीकृत आहे. त्यांच्या शैलीची तुलना सॅम्युअल बेकेट आणि हॅरोल्ड पिंटर सारख्या साहित्यिक दिग्गजांशी केली जाते. त्यांना यापूर्वीच साहित्यातील नोबेल पारितोषिक मिळाले आहे. त्यांच्या लेखनामध्ये निरर्थक मानवी स्थितीची शक्ती, दैनंदिन भ्रम आणि विद्रोह यांचा संबंध आढळतो. फॉसच्या उल्लेखनीय लेखनामध्ये ‘अ न्यू नेम: सेप्टोलॉजी’, ‘आय एम द विंड’ ‘मेलंकॉली’, ‘बोट हाऊस’ आणि ‘द डेड डॉग्ज’ यांचा समावेश आहे. जॉन फॉस यांनी त्यांच्या कथा-कादंबऱ्या आणि नाटकांमधून मानवाच्या अस्तित्वाबाबत अनेक प्रश्न उपस्थित केले आहेत. ‘ए न्यू नेम’ ही त्यांची कादंबरी म्हणजे सात पुस्तकांचा संग्रह आहे. यात एक वृद्ध आणि देवामधील संवाद वाचायला मिळतो.
‘नोबेल समितीकडून दूरध्वनी आल्यानंतर मला आश्चर्याचा धक्काही बसला आणि काही वाटलेही नाही. दोन्ही भावना मला जाणवल्या. हे घडू शकते या शक्यतेने मी गेल्या दहा वर्षांमध्ये स्वत:ला सावधपणे तयार केले आहे. हा पुरस्कार मिळाल्याने मला खूप आनंद झाला आहे, असे त्यांनी पुरस्कार जाहीर झाल्यानंतर नम्रपणे सांगितले. फॉस यांची तुलना नॉर्वेजियन टार्जेई वेसास तसेच सॅम्युअल बेकेट, थॉमस बर्नहार्ड, जॉर्ज ट्रेकल आणि फ्रांझ काफ्का यांच्यासारख्या पूर्वीच्या महान आधुनिकतावादी लेखकांशी केली जाऊ शकते. नोबेल समितीचे अध्यक्ष अँडर्स ओल्सन म्हणतात की, ते एक विलक्षण लेखक आहेत. ‘जेव्हा तुम्ही त्याला वाचता, तेव्हा ते तुम्हाला खूप खोलवर स्पर्श करतात आणि जेव्हा तुम्ही त्यांचं एक साहित्य वाचता, तेव्हा तुम्हाला ते पुढे चालू ठेवावे लागते,’ असे निवड समितीने म्हटले आहे. ते तुमच्या मनात असलेल्या खोल भावनांना स्पर्श करतात. चिंता, असुरक्षितता, जीवन आणि मृत्यूचे प्रश्न प्रत्येक माणसाला सुरुवातीपासूनच भेडसावत असतात. त्या अर्थाने मला वाटते की, ते खूप दूरपर्यंत पोहोचतात आणि त्यांनी लिहिलेल्या प्रत्येक गोष्टीचा एक प्रकारचा सार्वत्रिक प्रभाव असतो. मग ते नाटक, कविता किंवा गद्य असले तरी काही फरक पडत नाही. या मूलभूत गोष्टींना मानवतेचे अपील आहे’