मुंबई सेंट्रल : दक्षिण मुंबईमधील मोठ्या एसटी डेपोबाहेर गावावरून येणाऱ्या व बाहेरगावी जाणाऱ्या एसटी गाड्यांची वर्दळ. हाकेच्या अंतरावर मुंबई सेंट्रल. पश्चिम रेल्वेचे येणाऱ्या जाणाऱ्या गाड्यांचे शेवटचे स्थानक. अशा या मुंबई सेंट्रल विभागात साधारण ३० वर्षांपूर्वी मुंबई सेंट्रल एसटी डेपोच्या समोर ‘सह्याद्री’ नावाचे हॉटेल सुरू झाले.

ईस्राईल साजी, या हॉटेलचे एक भागीदार गुजरातमधून आलेले साजी स्वच्छ व नीटनेटक्या कपड्यांमधील हसतमुख, लाघवी, व्यक्तिमत्त्व. ग्राहकांचे हसतमुखाने स्वागत करणारी व्यक्ती. प्रवेशद्वारातून आत शिरताच मन प्रसन्न करणारे वातावरण. स्वत: साजी यांनीच आमचे स्वागत केले. सुरुवातीच्या गप्पाटप्पा झाल्यानंतर आमच्यासमोर मांडली ‘चिकन क्रिस्पी’. नावातलाच क्रिस्पीपणा, कुरकुरीतपणा पदार्थांमध्ये उतरलेली चिकन क्रिस्पी. पहिलाच घास तोंडात जाताच पदार्थाचे वेगळेपण जाणवले. वर सांगितल्याप्रमाणे इतर ठिकाणी खाल्लेली व सह्याद्रीची चिकन क्रिस्पी खूपच वेगळी. वाजवी किमतीत पदार्थ जास्त प्रमाणात, हे इथले वैशिष्ट्य. तसेच मटण मसाला व चिकन बेगम बहार. हे पदार्थसुद्धा भरपूर प्रमाणात व वाजवी किमतीत. घरच्याच मसाल्यांमध्ये बनवलेले असल्यामुळे अप्रतिम चव व शेफचे कौशल्य घेऊन समोर येतात. तयार केलेल्या पदार्थांचा सुगंध मनाला मोहीत करतो व जठराग्नी प्रज्वलित करतो व आपण नकळत दोन घास जादा खाऊन तृप्त मनाने बाहेर पडतो. ते सुद्धा खिशाला जादा कात्री न लागता. त्याचप्रमाणे मुल्तानी चिकन, मुघलाई चिकन, कॅप्सा चिकन, व्हेज पटियाला, व्हेज जयपुरी या डिशसुद्धा वरीलप्रमाणेच प्रसिद्ध व रुचकर. पोट शांत करतील; परंतु मन नाही.

एसी व नॉन एसी विभागामध्ये विभागलेले हे हॉटेल सह्याद्री. येथे आपण कुटुंबासहित जाणार असाल, तर आपणासाठी ‘मैफल’ सजलेली तयार आहेच. शाकाहारी, मांसाहारी, चायनीज सर्व प्रकारच्या व्यंजनमुक्त या हॉटेलमध्ये एकदा तरी भेट द्या व वाजवी दरात पाहुणचार अनुभवा.

हॉटेल सह्याद्री
२९५, बेलासिस रोड, एसटी डेपो समोर, मुंबई सेंट्रल, मुंबई-४०० ००८

ठरावीक हेतूने दोन क्रियाशील माणसे एकत्र येतात आणि झपाट्याने, वेगाने काम करायला लागतात. त्यामुळे स्वतःबरोबर समाज, प्रेक्षकवर्ग समृद्ध होतो. नाटक क्षेत्रात सुधीर भट आणि गोपाल अलगेरी ही त्यापैकी एक जोडी होती. मनोरंजनाबरोबर दर्जेदार नाटक निर्मिती करण्यात या जोडीने महत्त्वपूर्ण जबाबदारी बजावलेली होती. पुढे भट यांचे निधन झाले आणि प्रेक्षकात, माध्यमातून ‘सुयोग’ ही संस्था कोणाची ही चर्चा इतकी टोकाला पोहोचली की, दोन्हीही निर्मात्यांनी स्वतंत्रपणे काम करण्याचे ठरवले. ती चर्चा आता विस्मृतीला गेली आहे. या दोन्हीही संस्थेकडून प्रेक्षकांनी चर्चा करावी अशी नाटकाची निर्मिती होताना दिसते. गोपाल अलगेरी यांचे चिरंजीव विनय यांनी आता निर्मितीकडे लक्ष केंद्रित केले आहे. वडिलांच्या पश्चात निर्मिती क्षेत्रात येणाऱ्या मुलांनी फक्त मनोरंजन करण्याच्या हेतूने नाटकाची निर्मिती केली नाही, तर प्रबोधन आणि प्रेक्षक चिंतन करतील, अशा नाटकाची निर्मिती केली आहे. ही मराठी रंगभूमीसाठी स्वागतार्ह गोष्ट आहे. ‘वेद प्रोडक्शन’ ही अलगेरी यांची संस्था आहे. त्यांनी कल्पना कोठारी यांच्या ‘रंगनील क्रिएशन’ या संस्थेला सोबत घेऊन ‘चर्चा तर होणारच’ या नाटकाची निर्मिती केली आहे. यासाठी आर्या विजनचे त्यांनी सहकार्य घेतले आहे. हेमंत ऐदलाबादकर हे या नाटकाचे लेखक, दिग्दर्शक आहेत.

नाटकात मृणाल आणि सत्यशील हे दोघे तसेच सांगलीतील एक पुस्तक निर्मितीत गुंतलेला आहे, तर दुसरी कष्ट, शोषित महिलांसाठी काम करण्यासाठी पुढे सरसावलेली आहे. दोघांचेही काम वेगळे असले तरी समाज परिवर्तन हे त्यांच्या कार्याचे सूत्र आहे. हे कार्य करत असताना वेळप्रसंगी मोर्चा, आंदोलने, प्रतिकार करणे या गोष्टीत हे दोघे सातत्याने भाग घेत असतात. संघर्ष करणे आणि होणाऱ्या अन्यायाला न्याय देणे हा त्यांच्या जिद्द, चिकाटीचा एक भाग आहे. दोघेही एकाच कॉलेजचे विद्यार्थी आहेत. जिथे स्पर्धा तिथे सातत्याने ते भाग घेत असल्यामुळे दोस्ताना, वादविवाद या साऱ्या गोष्टी त्यांच्या जीवनात सातत्याने घडत असतात. त्यांचा वाद कितीही टोकाचा असला तरी हृदयाच्या कप्प्यात मैत्रीचा ओलावासुद्धा दडलेला आहे. अशा स्थितीत देशपांडे नावाचा एक व्यक्ती स्पर्धेच्या निमित्ताने त्यांच्या जीवनात येतो. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर सामाजिक कार्य करणारी एक संस्था समाजात सकारात्मक काम करणाऱ्या व्यक्तीला काही लाखाचे अनुदान देते. ठरावीक प्रश्नाची उत्तरे वादविवाद, चर्चा यातून योग्य पद्धतीने जो कोणी उत्तर देईल त्यालाही ही रक्कम दिली जाईल, अशी ही स्पर्धा असते. एवढी मोठी रक्कम मिळणार म्हटल्यानंतर एका प्रशस्त देखण्या बंगल्यात हे तिघे एकत्र आलेले आहेत. नाटकाच्या शीर्षकाप्रमाणे चर्चा तर होणारच, असे काहीसे इथे वाटायला लागते. पुस्तक निर्मिती, परंपरा आणि स्त्रीवाद असावा की नसावा? हे देशपांडे यांचे प्रश्न असतात. यात मृणाल विजेती होते. त्यामागे सुद्धा देशपांडे कोणाच्या तरी सांगण्यावरून कुटिल कारस्थान रचत असतो. त्याचा उलगडा नाटकाच्या अखेरच्या अंकात होतो. या चकित करणाऱ्या प्रसंगापर्यंत घेऊन जाण्यासाठी एदलाबादकर यांनी आपल्या लेखनात जी कसब दाखवलेली आहे. ती कौतुक करणारी आहे. विचार संघर्ष, प्रेक्षकात कुतूहल निर्माण होईल, असे प्रसंग, सोबतीला सहज, उस्फूर्त भाषा आणि अभिनय या साऱ्या गोष्टी नाटक शेवटपर्यंत पाहण्यासाठी प्रवृत्त करतात. कलाकारांचा अभिनय आणि एदलाबादकर यांचे लेखन या सर्व गोष्टीला याला कारणीभूत असल्या तरी लग्न सोहळ्यात अक्षता म्हणून तांदूळ टाकणे, दुधाचा अभिषेक करणे या पलीकडे नव्या विषयांचा शोध लेखकाने घ्यायला हवा. विकृती, संस्कृती, वृत्ती या शब्दांचा वापर करून अनेकदा नव सुविचाराची केलेली निर्मिती वाचनात, ऐकण्यात आलेली आहे. त्यामुळे तोही लेखकांने मोह येथे आवरायला हवा होता, असे वाटते. उत्तम काही पाहायचे आहे, ऐकायचे आहे, तर हे नाटक त्याची पूर्तता करू शकते.

‘चर्चा तर होणारच’ हे नाटक का पाहावे याला उत्तर द्यायचे झाले, तर वेगळा विषय, देखणे सादरीकरण, राहुल रानडे यांचे प्रसंग अवधान राखून केलेले संगीत, प्रेक्षकांची नजर सर्वत्र फिरेल, असे संदेश बेंद्रे यांचे नेपथ्य असले तरी यात मृणालची भिडस्त, सामाजिक बांधिलकी जपणारी, बौद्ध विचारसरणीची व्यक्तिरेखा आदिती सारंगधर यांनी केलेली भूमिका सांगता येईल. मृणालचे स्वतःचे असे व्यक्तिमत्त्व यात दिसेल असे त्यांनी पाहिलेले आहे. ठासून बोलणे, कळवळा व्यक्त करणे हे असले तरी त्याच्याबरोबर व्यक्तिरेख्या सवयी सुद्धा सतत भूमिकेत डोकावेल, असे पाहिले आहे. संपूर्ण नाटकात भूमिका करताना त्याचे भान ठेवणे हे अभिनयाची जाण असलेला कलाकारच जमू शकतो. यंदाच्या पुरस्कार सोहळ्यात संभाव्य यादीत आदिती यांचे नाव झळकण्याची शक्यता आहे. आस्ताद काळे यांनी सत्यशीलची भूमिका तेवढीच सर्मथपणे केलेली आहे. हे नाटक प्रभावी होण्याला त्यांची भूमिका तेवढीच कारणीभूत आहे. स्वतःच्या विचाराशी ठाम असणे, वेळप्रसंगी भावूक होणे, संग्रामचे दडपण सारे काही भूमिकेत स्पष्टपणे दाखवले आहे. क्षितीज झारापकर यांनी देशपांडेची व्यक्तिरेखा यात साकारलेली आहे. अस्सल इंग्रजी भाषा, त्यातील लय ही या भूमिकेची गरज आहे. ती अपेक्षितपणे आली नाही, तर भूमिकेला ती मारक ठरू शकते. त्यामुळे तेही तितकेच लक्षात राहतात. अमोघ फडके यांनी प्रकाशयोजना तर मंगल केंकरे यांनी वेशभूषाची बाजू सांभाळलेली आहे. ‘चर्चा तर होणारच’ हे नाटक म्हणजे तीन पात्रांचा कुशाग्र बुद्धीचा खेळ सांगता येईल.

-नंदकुमार पाटील

वासुदेव आला हो वासुदेव आला….

काही दिवसांपूर्वी एकदा खेळण्यांच्या दुकानात गेले असता तेथील नाना प्रकारची खेळणी, शोभेच्या बाहुल्या, छोट्या मोठ्या वाहनांच्या प्रतिकृती, काही अभ्यासू खेळ, काही मनोरंजनाचे तर काही डोक्याला-विचारांना चालना देणारे नवनवीन आकर्षक खेळ पाहण्यात मी मग्न झाले होते. एवढ्यात अचानक एका चिमुरडीच्या रडण्याच्या आवाजाने माझी एकाग्रता भंग पावली. ती लहान मुलगी आईचा हात ओढत तिच्या चिमुकल्या डोळ्यांतून भली-मोठी आसवं गाळत म्हणत होती,

‘आई मला हाच सांताक्लॉज हवाय, बघ ना किती क्यूट दिसतोय तो आणि स्वीट गातोय!’ मी त्या रडणाऱ्या मुलीकडे आणि तिला समजावणाऱ्या आईकडे बघत राहिले. मग माझं लक्ष गेलं ते लांबसडक पांढऱ्या शुभ्र दाढीवाल्या ढगळ लाल सदरा घातलेल्या सांताबाबाकडे! आणि त्याच्याकडे पाहता पाहता मला माझ्या लहानपणीचा तो दिवस आठवला, जेव्हा मोठी साद घालत असाच एक बाबा दारोदारी टाळ आणि चिपळ्या वाजवत, नाचत, गाणी म्हणत भल्या पहाटे आम्हाला झोपेतून उठवायला दारी येई. आधी वाटायचं, आईने आम्हाला सकाळी लवकर उठवण्यासाठी हे कुठलं तरी गाणं लावलंय की काय? पण दररोज येणारा तो मधुर आवाज हळूहळू आम्हाला आवडायला लागला. आमच्या परिचयाचा झाला, तर आमच्या या बाबाचं नाव होतं वासुदेव! आई त्याला कधी घरातील धान्य, कधी पैसे देत असे व तो समाधानाने आशीर्वाद

देऊन गात गात पुढे मार्गस्थ होत असे.
दान पावलं, बाबा दान पावलं
वासुदेव आला, हो वासुदेव आला
सकाळच्या प्रहरी हरिनाम बोला ।।

हे बोल गात गात वासुदेव नित्यनेमाने सूर्य उगवल्याप्रमाणे रोज अवतरत असे. वासुदेवाची हाळी ऐकून आम्ही भावंडं अंथरुणातून पटकन उठून तयारी करून बसत असू आणि जसजसा त्याचा आवाज जवळ येई तसंतसं आतुरतेने त्याच्या प्रतीक्षेत दारात उभे राहत असू. आईलाही बरं वाटे की, कधीही लवकर न उठणारी ही मुलं वासुदेवाच्या दर्शनासाठी, त्याचा आवाज ऐकण्यासाठी लवकर उठू लागली आहेत आणि शहाण्यासारखी वागू लागली आहेत. सांताबाबासारखीच आमच्या या वासुदेवाकडेही एक जादूची झोळी असायची. त्यात तो नाना तऱ्हेचे पदार्थ, वस्तू, पैसे असं काहीबाही ठेवत असे. वाटायचे की, ही झोळी आहे की जादूची गुहा? जी कधी संपतच नाही. त्या झोळीला अनेक कप्पे असायचे आणि त्यात सगळं काही सामावून जायचं. वासुदेवाने गायलेले अभंग, कवनं, ओव्या, गाणी तेव्हा आम्हालाही पाठ होऊन गेली होती. त्याचा आवाज असा काही टिपेला लागे की, ऐकताना समोरच्याचं चित्त हरवून जाई. आई म्हणायची की, त्याला दान दिलं की ते पावतं. त्याचा आशीर्वाद सगळ्यांना लाभतो. असा हा वासुदेव आम्हाला विलक्षण बुद्धिमानही वाटे. कारण त्याला सगळी गाणी अभिनयासहित तोंडपाठ असत. शिवाय तो अखंड बोलत असे.

खरं तर वासुदेव ही महाराष्ट्रातील एक प्राचीन परंपरा. वारकरी पंथातील कृष्णवंशातील कृष्णाचे भक्त म्हणून घेणारी जमात म्हणजे वासुदेव. कलेला सोबत घेऊन लोकांना संगीतातून जागृत करण्याचं कार्य हा वासुदेव करत असे. कृष्णाची प्रतीकं म्हणून कपाळावर गंध, मोरपिसाचा उंच टोप, घेरदार झगा, सुरवार किंवा धोतर, खांद्यावर उपरणं, गळ्यात झोळी, कमरेला छोटी बासरी अशा रूपात हा वासुदेव गावागावांत भिक्षा मागत फिरायचा.

हा वासुदेव एकाच वेळी एका हाताने टाळ दुसऱ्या हाताने चिपळी, साथीला पायातील घुंगरांचा लयबद्ध नाद करत उपदेशात्मक अभंग बोधात्मक कवनं यांची वैविध्यपूर्ण रचना करून समाजाला प्रबोधन करीत असे. हे समाज कल्याणाचं कार्य तो फार पूर्वीपासून करत आलाय. अगदी शिवरायांच्या काळातही या बहुरूप्या वासुदेवाने हेरगिरीचं काम करून स्वराज्याच्या कार्यास हातभार लावल्याचे दाखलेही इतिहासात सापडतात.
वासुदेव भल्या पहाटे हरिनामाचा जयघोष करत गावाला जागवतो. लहान-थोरांना गोष्टी सांगून त्यांचं मनोरंजन तर करतोच. पण समाजात सकारात्मक बदल घडवून आणण्याची ताकद त्याच्या गाण्यात, आवाजात आणि एकूणच त्याच्या दर्शनात असते. त्याचा मधुर आवाज, चेहऱ्यावरील निरागस भाव आणि गाण्यातून व्यक्त होणारी आपुलकी, प्रेम देत तो सर्वांना आपलंस करून टाकी. भक्तिभावातून जनसामान्यांचं मनोबल वाढवत समाज प्रबोधनाचं महान कार्य तो अविरत करत असे.

पण कालांतराने गावांना शहराचं रूप मिळालं अन् माणसं यंत्रवत जगू लागली. जागोजागी मोठमोठ्या इमारती, अपार्टमेंट उभी राहू लागली. त्यामुळे वासुदेवाला सहजतेने शिरकाव करणं आणि लोकांना भेटणं मग अशक्य होऊ लागलं. गल्ली-रस्त्यातून हाळी देत जाणारा वासुदेव आजही कधीतरी दुरून दिसतो. कोणी बोलावलं, तर येतो. नाहीतर नाइलाजाने आल्यापावली निघूनही जातो. पण एकूण त्याचं गाणं आणि दर्शन आता हळूहळू कमी कमीच होत चाललेलं आहे.
आजच्या टच स्क्रीनच्या जमान्यात कॉन्व्हेंटमध्ये शिकणाऱ्या मुलांना सकाळी जागवणाऱ्या वासुदेवापेक्षा रात्री उशिरा येणारा सांताक्लॉज अधिक जवळचा वाटू लागला आहे. सांताक्लॉज म्हणे मुलांना गिफ्ट देतो. म्हणून ती त्याची वाट पाहतात. पण आपल्या मराठी मातीतल्या, आपल्या लोकपरंपरेचा वारसा पुढे चालवणाऱ्या साध्या भोळ्या वासुदेवाचा मात्र आज सर्वांनाच विसर पडत चालला आहे. नव्या पिढीला वासुदेवाचं आकर्षण वाटत नाही. अनेकांना त्याच्याबद्दल माहितीही नाही. अजूनही ग्रामीण भागात वासुदेव बरेचदा येतो. पण त्याची हाक सर्वांपर्यंत पोहोचत नाही किंवा पोहोचली तरी त्याची फारशी दखल घेतली जात नाही.

त्याच्याकडून मिळालेला उपदेश, त्याच्या आवाजातील गाणी, त्याची अलौकिक वेशभूषा आणि त्याची पिढीजात कला हा आपल्या संस्कृतीचा गौरव बिंदू आहे. मात्र दुर्दैवाने काळाच्या पडद्याआड आता तो झाकून गेलाय. आजही काही वासुदेव घराण्याचा वारसा म्हणून चिकाटीने ही कला जपताना दिसतात, पण त्यांना शासनाकडून किंवा समाजाकडून थोडंफार साहाय्य आणि प्रोत्साहन मिळालं, तर ही लोकपरंपरा जिवंत राहील आणि खऱ्या अर्थाने ‘दान पावलं’ असं खुद्द या वासुदेवाबद्दल आपल्याला म्हणता येईल.

-रूपाली हिर्लेकर
[email protected]