पाचवा वेद : भालचंद्र कुबल
गेल्या महिन्यापासून सुरू झालेल्या शासन पुरस्कृत राज्य नाट्य स्पर्धा आणि त्यासाठी निवडला जाणारा परीक्षक या स्पर्धेतील महत्त्वाच्या घटकाविषयी लिहावे असे सातत्याने वाटत होते. सर्वसामान्य नाट्यकर्मी आणि प्रेक्षकवर्गाला स्पर्धेतील नाटके कशी निवडली जातात, निवड निकषांबाबत अशी कोणती थिअरी वापरली जाते, याची माहिती होऊन, हे काम म्हटले तर किती जिकरीचे आहे, हे समजावून सांगणे हा या लेखन प्रपंचाचा हेतू...!
माझा नाट्यप्रपंच हा व्यावसायिकपेक्षा अॅकॅडमीक जास्त असल्याकारणांने याच राज्य नाट्य स्पर्धेला मला बऱ्याचदा परीक्षक म्हणून नेमले गेले होते. अर्थात माझ्या शैक्षणिक अर्हतेमुळेही परीक्षक पदाची माळ माझ्या गळ्यात पडली असावी असे मला वाटत असले तरी एकंदर नाट्यक्षेत्रातील माझ्या अनुभवामुळे, माझी वर्णी लागली असावी असा माझा कयास आहे.
नाटक हे एक अभिव्यक्ती सादर करायचे माध्यम असल्याने ती अभिव्यक्ती कशी मोजावी ? तिला काय परिमाणे असावेत ? व्हिज्युअल क्रायटेरीया कसा तयार करण्यात यावा? या बाबत कुठलीच सैद्धांतिक गृहितके अद्याप तरी कुठल्याही नाट्य अभ्यासकाने मांडलेली नाहीत. मला आवडले म्हणून, मला पटले म्हणून, मला भावले अन् रुचले म्हणून अशा व्यक्तिसापेक्ष निकषांवर नाटकांचे गुणांकन किंवा मुल्यांकन केले जाते. थोडक्यात एखाद्या अभिव्यक्त कलेचे मोजमाप करायचे झाले तर ज्याला ती आवडते, पटते, भावते किंवा रुचते, त्या सादरीकरणास परीक्षण करणारी व्यक्ती कमाल गुणांकन करत असते. त्या उलट ज्याचे मत या विरुद्ध आहे, ती व्यक्ती त्या सादरीकरणास किमान गुणांकन करते. ही व्यक्तिसापेक्षता त्या कलाकृतीच्या सादरीकरणाबाबत निश्चितच घातक असते. नैसर्गिक निर्णयांसाठी ती योग्य नाही. कारण व्यक्तीनुरूप घेतले जाणारे निर्णय हे तात्कालिक मानसिक अवस्थेवर अवलंबून असतात. उदाहरणार्थ माझी मानसिक अवस्था शोकाकुल (शोकाने बेभान झालेली) असेल, तर समोरील सादरीकरण पाहून तिचे मुल्यांकन करताना निश्चितच फरक पडू शकतो आणि सृजनात्मक व्यक्तीच्या सादरीकणात व्यक्तीसापेक्षतेची बाधा येऊ शकते. वरील विश्लेषण थोडे क्लिष्ट झालेय. सोपे करून सांगायचे झाल्यास नाटकाच्या परीक्षकांनी दिलेले मार्क्स त्याच्या मूडवर अवलंबून असतात. त्याच्या मनात जर दुःख, राग, शृंगार भाव असेल तर त्याचा परिणाम मार्कांवर होणारच होणार. स्थितप्रज्ञ अवस्थेत जाऊन परीक्षण करणे कठीण गोष्ट आहे आणि प्रत्येक स्पर्धकाची प्रत्येक परीक्षकाकडून नेमकी तिच (म्हणजे निःष्पक्ष कृतीची) अपेक्षा असते.
परीक्षक कसा असावा ? तर याबाबत तो ज्ञानी, सृजनशील, चिकित्सक आणि सुदृढ असावा, यात दूमत नसावे. नाटकाचे परीक्षण करावयाचे झाल्यास त्याला नाट्यशास्त्राचे किंवा उपयोजित नाट्यकलेचे किमान ज्ञान तरी असावे. हे ज्ञान त्याने कुठल्या सोर्सेस (स्त्रोता)द्वारा मिळवले आहे हे गौण असून तो ते प्रसारीत किंवा याची अंमलबजावणी निर्णयात्मक वेळी करू शकतो का हे तपासणे गरजेचे आहे. तो सृजनशील (क्रिएटीव्ह) नक्कीच असावा कारण तो क्रिएटिव्हीटीच्या सांघिक सादरीकरणास सामोरा जात असतो. मुळात परीक्षकच क्रिएटिव्ह नसेल, तर समोरील क्रिएशन त्याला कळूच शकत नाही. तो चिकित्सक असावाच याचे मूलभूत कारण म्हणजे त्याचा चिकित्सक स्वभावच त्याला स्वाध्याय करायला भाग पाडत असतो. थोडक्यात त्याला ज्ञानप्राप्तीचाही सोस अथवा हव्यास असावा आणि शेवटचे म्हणजे तो मानसिकदृष्ट्या निरोगी आणि सुदृढ असावा. ही लक्षणे प्रत्येक परीक्षकाने त्या खुर्चीत बसण्याअगोदर स्वतः तपासावीत. आपण निर्णय देणारे अंतिम टोक असल्याने न्यायाधीशाच्या भूमिकेतून ही जबाबदारी स्वीकारण्यास योग्य असणारी व्यक्तीच या पदासाठी लायक असते असे माझे वैयक्तिक मत आहे.
नाटकाचे परीक्षण हे व्हिज्युअल क्रायटेरियाने (दृष्य निकषाद्वारा) ठरते अथवा केले जाते. जे दिसते त्या दृष्यात्मकतेच्या विविध पातळ्यांवर मोजमापासाठी स्वतःचे एक परीमाण बनवावे लागते. काही नाट्यअभ्यासक म्हणतील की अभिव्यक्ती मोजणारे परीमाण बनवणे म्हणजे शुद्ध मुर्खपणा असेल. तर त्याचे उत्तर, जर एखाद्या व्यक्तिची अॅप्टीट्यूड टेस्ट (योग्यता चाचणी) गुणांकन पद्धतीने घेतली जाऊ शकते तर त्या व्यक्तिची अभिव्यक्ती चाचणी का मोजली जाऊ शकणार नाही ?
मध्यंतरी एका परीक्षक त्रयीने एका स्पर्धाकेंद्रावर प्रथम क्रमांक कुठल्याच नाटकाला न देता स्पर्धकांचा रोष ओढावून घेतला होता. संचालनालयातील कार्यक्रम अधिकारीदेखील या निर्णयाबाबत सहमत नव्हते. मुळात सांस्कृतिक कार्य विभागाने हौशी रंगकर्मीना प्रोत्साहन मिळावे या हेतूने गेली ६४ वर्षे राबवली जाणारी ही अविश्रांत चळवळ आहे. आज या स्पर्धेचा आवाका व व्याप एवढा वाढलाय की संचालनालयातील केवळ एका 'टेबलाची' ही स्पर्धा राहिलेली नाही. यंदाच्या वर्षी स्पर्धेच्या पारितोषिकांची रक्कम वाढविण्यात आली आहे. त्याच बरोबर परीक्षकांच्या मानधनातही वाढ करण्यात आली आहे. यात उद्देश एकच की हौशी रंगकर्मीना त्यांच्या कलागुणांना योग्य तो न्याय मिळावा. या अगोदर अर्हता प्राप्त परीक्षक तुटपुंजे मानधन आणि स्पर्धेचा कालावधी यामुळे परीक्षण नाकारात असत; परंतु संचालनालयाने घेतलेल्या अनेक सकारात्मक निर्णयांमुळे या आधीचे सर्व पूर्वग्रह दूर सारून स्पर्धेला पुन्हा एकदा चांगले दिवस दिसू लागतील याची लक्षणे दिसू लागली आहेत. या सर्व अभ्यासाला पाठिंबा देण्याचा किंवा स्पर्धांचे परीक्षण करण्यासाठी योग्य परीक्षक नेमला जावा याबाबतचा हट्ट जोवर स्पर्धक धरत नाहीत तोवर त्यांच्या माथी अयोग्य परीक्षकांना सामोरे जावेच लागणार. शासन यंत्रणा परीक्षकांची निवड करताना त्यांनी दिलेल्या बायोडेटा नुसारच नेमणूक करीत असते. हे बायोडेटाच मुळात खोटे आणि फसवे असतात. त्या बायोडेटाला शासन चॅलेंज करू शकत नाही. आर. टी. आयद्वारा उपलब्ध होणारी माहिती ही त्या व्यक्तीनुरूप वा निर्णायक नाट्याकृतीची असते, जी सर्वसामान्य स्पर्धकांसमोर कधीच येत नाही. या साठी सर्व स्पर्धकांनी संघटित होणे गरजेचे आहे. प्रत्येक परीक्षकाचे लक्षण वर नमूद केल्याप्रमाणे असेल तर स्पर्धेअगोदर स्पर्धकांसमोर जाहीर होणे गरजेचे आहे. काही वर्षांपूर्वी परीक्षक स्पर्धक संवाद पुन्हा सुरू होणे अत्यावश्यक तथा गरजेचे आहे. हीच ती वेळ आहे जेव्हा स्पर्धक परीक्षकांना पडताळू शकतात अन्यथा लायकी नसलेल्या कुणासही बहाल केलेले परीक्षक पद सहन करण्याची वेळ स्पर्धकांवर येईल, ही धोक्याची घंटा या राज्य नाट्य स्पर्धेच्या निमित्ताने मी बडवित आहे, याची दखल घेतली जावी. स्पर्धेतील नाट्य परीक्षण ही पारदर्शक दुधारी तलवारीवर केलेली कसरत असते. तोल सांभाळूनच निर्णय घ्यावे लागतात. यासाठी ठोस असे मार्गदर्शन परीक्षकांसाठी उपलब्ध झाले पाहिजे, जेणे करून वर उल्लेखिलेल्या सैद्धांतिक गृहितकांच्या अभ्यासाचा पुरेपूर वापर या नाट्यस्पर्धेच्या निमित्ताने सर्व परीक्षकांसाठी अनिवार्य राहील व स्पर्धा अधिकच पारदर्शक होईल.