कोकणी बाणा: सतीश पाटणकर
मुंबादेवी ही मुंबईची ग्रामदेवता आहे. मुंबईचे नाव मुंबादेवी या देवीवरून पडले असल्याचा समज आहे. मुंबई हे सात बेटांचे शहर आहे. त्यामुळे असे मानतात की, प्रत्येक बेटाची स्वतंत्र ग्रामदेवता आहे. मुंबादेवी, महालक्ष्मी, प्रभादेवी, शीतळादेवी, वाघेश्वरी, मणिमाला आणि अन्नपूर्णा अशा या सात ग्रामदेवता. झालं असं की, काळानुरूप मुंबई जशी बदलत गेली, तसा इथल्या मंदिरांचा इतिहास आणि जागा बदलत गेली. त्यामुळे मुंबईत सध्या जी मंदिरं आपल्याला पाहायला मिळतात, त्यांची मूळ जागा वेगळी होती.
बहुतांश मंदिरांच्या जागा या ब्रिटिश राजवटीत बदलल्या आहेत. ज्या ठिकाणी बोरीचं जंगल होतं आणि जहाजांसाठी बंदर होतं अशा बोरीबंदर येथे मुंबादेवीचं मंदिर होतं. जंगलामधून बंदरात येणाऱ्या लोकांनी हे देऊळ बांधलं, असं मानतात. मुंबादेवीची मूळ मूर्ती एका शिळेच्या स्वरूपात काहीशी ओबडधोबड होती. कालांतराने त्या मूर्तीला योग्य असं रूप देण्यात आलं. मुंबादेवी मातेच्या नावाविषयी अनेक मत–मतांतरं आहेत. काही जणांच्या मते मुंबा नावाच्या कोळी महिलेने या देवीची स्थापना केली, त्यामुळे तिच्या नावावरून या देवीला मुंबादेवी असं नाव पडलं.
मुंबईत आधी द्राविडी संस्कृती होती. त्यांची एक स्वतःची भाषा होती. या संस्कृतीमध्ये भूमीला माता असं म्हटलं जायचं. तसेच मुंबा हे नावसुद्धा याच भाषेतलं आहे. त्यामुळे या दोन नावाचं एकत्रित रूप म्हणजे मुंबादेवी. मंदिराची बोरीबंदर येथील मूळ जागा ब्रिटिश राजवटीत बदलली आणि मुंबादेवी मंदिर सध्या ज्या जागी आहे, तिथे देवीचं मंदिर उभारण्यात आलं. मुंबादेवीची मूर्ती वाघावर आरूढ आहे. चांदीचा मुलामा चढवलेल्या लाकडी मखरामध्ये मुंबादेवी विराजमान आहे. मुंबादेवीच्या बाजूला अन्नपूर्णा देवीची दगडी मूर्ती असलेली दिसून येते.
मुळात मुंबादेवी ही मासे पकडणाऱ्या कोळ्यांची देवता होती. तिचे देऊळ मुंबईच्या सध्या फोर्ट भागात होते. मुंबादेवी मंदिर हे मुंबई, महाराष्ट्र, भारतातील एक जुने मंदिर आहे. जे देवी मातेच्या स्थानिक अवतार मुंबाला समर्पित आहे. ही देवी मराठी भाषिक आगरी आणि कोळी यांची संरक्षक होती. मुंबाची एक व्युत्पत्ती जी लोकप्रिय आहे, ती म्हणजे ‘महा अंबा’ किंवा ‘ग्रेट मदर.’ ही हिंदू माता देवीसाठी भारतातील अनेक प्रसिद्ध नावांपैकी एक आहे.
दक्षिण मुंबईतील भुलेश्वर भागात असलेले हे मंदिर स्टील आणि कपड्यांच्या बाजारपेठेच्या मध्यभागी आहे. हे हिंदूंसाठी एक पवित्र तीर्थक्षेत्र आणि पूजास्थान आहे आणि त्यामुळे दररोज शेकडो लोक भेट देतात. मुंबईच्या अभ्यागतांना मंदिरात आदरांजली वाहणे असामान्य नाही आणि हे मुंबईच्या पर्यटन आकर्षणांपैकी एक आहे.
हे मंदिर अंबा देवीच्या सन्मानार्थ बांधले गेले. मुंबादेवी मंदिर सहा शतके जुने आहे. पहिले मुंबादेवी मंदिर बोरीबंदर येथे होते आणि ते १७३९ ते १७७०च्या दरम्यान नष्ट झाल्याचे मानले जाते. विनाशानंतर भुलेश्वर येथे त्याच ठिकाणी नवीन मंदिर उभारण्यात आले. देवी पृथ्वी मातेचे रूप धारण करते आणि अजूनही उत्तर भारत-गंगेच्या मैदानातील आणि दक्षिण भारतातील हिंदू लोकसंख्येद्वारे तिची पूजा केली जाते. पूर्वी व्हिक्टोरिया टर्मिनस स्टेशन जेथे कोळी मच्छीमारांनी बांधले होते, त्या ठिकाणी बांधलेले मूळ मंदिर १७३७च्या सुमारास पाडण्यात आले आणि फणसी तलाव येथे नवीन मंदिर उभारण्यात आले.
आधुनिक देवळामध्ये चांदीचा मुकुट, नाकातली नथ आणि सोन्याचा हार घातलेल्या मुंबादेवीची प्रतिमा आहे. डावीकडे मोरावर बसलेली अन्नपूर्णेची दगडी आकृती आहे. मंदिरासमोर देवीचा वाहक वाघ आहे. शहराचे सध्याचे नाव मुंबादेवी देवीवरून पडले आहे. शहराची संरक्षक देवता मुंबा देवीला समर्पित असल्यामुळे, हे एक महत्त्वाचे स्थान आहे. हे मंदिर देवी पार्वती (गौरी) तिच्या मच्छीमार रूपात समर्पित आहे.
महाकालीचे रूप धारण करण्यासाठी, देवी पार्वतीला चिकाटी आणि एकाग्रता प्राप्त करावी लागली. त्यावेळी भगवान शिव यांनी देवी पार्वतीला मासेमारीच्या रूपात पुनर्जन्म घेण्याचा आग्रह केला, ज्याद्वारे ती चिकाटी आणि एकाग्रतेची क्षमता प्राप्त करू शकते. कारण कोळी मासेमारी शिकत असताना, हे दोन्ही गुण प्राप्त करतात. देवी पार्वतीनंतर मच्छीमार स्त्रीच्या रूपात अवतरली आणि मच्छीमारांच्या जागी आश्रय घेतला. देवी पार्वती तिच्या लहान वयात मत्स्य म्हणून ओळखली जात होती आणि नंतर तिला तिच्या मच्छीमार रूपात मुंबा म्हणून ओळखले जाऊ लागले.
मच्छीमारांच्या मार्गदर्शनाखाली चिकाटी आणि एकाग्रता शिकण्यात मुंबाने स्वतःला समर्पित केले. तिथल्या लोकांकडून तिला ‘आई’ असे संबोधले जात असल्याने, तिला ‘मुंबाआई’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले आणि तिच्यावरून मुंबई हे नाव पडले. झवेरी बाजाराच्या उत्तरेकडील टोकापासून उजवीकडे मुंबादेवी रस्ता आहे. हा एक अरुंद रस्ता आहे. ज्यामध्ये हिंदू धर्माशी संबंधित वस्तू- तांब्याच्या बांगड्या, अंगठ्या, रुद्राक्ष माळ, पितळी शिवलिंग, देवतांची छायाचित्रे, उदबत्त्या, केशर इत्यादींच्या विक्रीचे स्टॉल आहेत.(लेखक मुख्यमंत्र्यांचे माजी माहिती अधिकारी आहेत.)