मोहित सोमण:सेबीच्या नव्या अहवालानुसार, फ्युचर अँड ऑप्शन्स (Future and Options) ट्रेडिंगमध्ये अनेक रिटेल गुंतवणूकदारांना मोठे नुकसान झाल्याचे स्पष्ट झाले आहे. एफ अँड ओ या प्रकारच्या ट्रेडिंगमध्ये मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाल्याने किरकोळ (Retail) गुंतवणूकदार बरबाद झाल्याचे यापूर्वीही दिसून आले होते. सेबीने वारंवार सूचनाही दिलेल्या असतानाही गुंतवणूकदारांचे अतिरेकी नफ्यासाठी सुरू झालेली चढाओढ हा अलीकडील चिंतेचा विषय आहे. अहवालातील माहितीनुसार, या विभागात ट्रेडिंगम ध्ये बहुतेक लहान गुंतवणूकदार सातत्याने पैसे गमावत आहेत. तोटा अनेकदा मोठा असतो, काही व्यवहारांमध्येच त्यांचे भांडवल नष्ट होऊन ते कंगाल होत आहेत.सेबीने वारंवार गुंतवणूकदारांना इशारा दिला आहे की एफ अँड ओ हा एक उच्च-जोखीम, जटिल उ त्पादन आहे जो अननुभवी व्यापाऱ्यांसाठी योग्य नाही. खरं तर, नियामक डेरिव्हेटिव्ह्जमध्ये किरकोळ भागीदारीला परवानगी देण्यापूर्वी उच्च मार्जिन आणि शैक्षणिक चाचण्यांसारखे कठोर नियम विचारात घेत आहे.
रिपोर्टनुसार, गेल्या तीन वर्षांत, भारतात नवीन डीमॅट खात्यात सातत्याने वाढच होत आहे. शेअर्स थेट खरेदी करण्याच्या तुलनेत तुलनेने कमी आगाऊ खर्चामुळे यापैकी बरेच गुंतवणूकदार ऑप्शन्स ट्रेडिंगकडे आकर्षित झाले आहेत. सेबीच्या आर्थिक वर्ष २०२४-२ ५ च्या अहवालानुसार, एफ अँड ओ विभागातील १० पैकी ९ वैयक्तिक व्यापाऱ्यांना तोटा सहन करावा लागला, एका वर्षात प्रति व्यक्ती सरासरी १.१ लाख रुपये तोटा झाला होता. फ्युचर्स आणि ऑप्शन्स व्यापाऱ्यांना कमी फरकाने मोठी पोझिशन्स घेण्याची परवान गी देतात. हे लीव्हरेज नफा वाढवते, परंतु ते तोट्याची जोखीम मोठ्या प्रमाणात आणखी वाढवते. यामुळे मार्जिनल जोखीम वाढल्याने अनेक गुंतवणूकदारांचे होत्याचे नव्हते झाल्याचे यापूर्वीही बाजाराने पाहिले आहे.
महत्वाचे म्हणजे बहुतेक किरकोळ व्यापारी (Retail Investors) जलद नफ्याच्या आशेने पर्याय (Options) खरेदी करणे पसंत करतात, याचा सर्वाधिक वाटा साप्ताहिक एक्सपायरी कॉल आणि पुटमध्ये असल्याचे आजपर्यंत विविध अहवालातील माहितीनुसार स्पष्ट झाले होते. या साधनांचा कालावधी जास्त असतो. तज्ञांच्या मते जर स्टॉक किंवा निर्देशांक एक्सपायरी कालावधीत वेगाने हलला नाही, तर ऑप्शन प्रीमियम जवळजवळ शून्यावर येतो. हेजिंग ज्ञानाचा अभावामुळे संस्थात्मक गुंतवणूकदार आणि व्यावसायिक पोर्टफोलिओ हेज करण्यासाठी एफ अँड ओ चा वापर करतात, परंतु किरकोळ व्यापारी बहुतेकदा ते लॉटरी तिकिटासारखे मानतात. स्प्रेड किंवा प्रोटेक्टिव्ह पुट्स सारख्या धोरणांशिवाय, जोखीम असुरक्षित असते.प्रत्येक व्यापारात ब्रोकरेज, जीएसटी, स्टॅम्प ड्युटी आणि सिक्युरिटीज ट्रान्झॅक्शन टॅक्स (STT) समाविष्ट असतात. लहान-तिकीट (Small Ticket Size) व्यापाऱ्यांसाठी, हे शुल्क आधीच कमी मार्जिनमध्ये जाते. वारंवार व्यापार केल्याने तोटा वाढतो.किरकोळ गुंतवणूकदार सट्टेबाजीच्या नफ्याचा पाठलाग करत अ सताना म्युच्युअल फंड, एफआयआय (Foreign Institutional Investors) आणि प्रोप्रायटरी डेस्क प्रामुख्याने हेजिंग आणि आर्बिट्रेजसाठी डेरिव्हेटिव्ह्ज वापरतात.
सेबीच्या ताज्या अभ्यासातून असे दिसून आले आहे की एफ अँड ओ क्षेत्रातील ९३% पेक्षा जास्त किरकोळ व्यापाऱ्यांना पैसे तोटा होतो, फक्त एका वर्षात एकत्रितपणे ७५००० कोटी रुपयांचे नुकसान होते. गेल्या तीन वर्षांत, एफ अँड ओ मधील किरकोळ तोटा १.८ लाख कोटी रुपयांपेक्षा जास्त झाला आहे. १० पैकी ९ लोक तोटा सहन करतात तरीही व्यवहार सुरूच राहतात. कमी प्रवेश खर्च आणि जलद नफ्याच्या आमिषामुळे फ्युचर्स आणि पर्याय आकर्षक दिसू शकतात.परंतु किरकोळ गुंतवणूकदार लीव्हरेज, रणनीतीचा अभाव आणि भावनिक व्यापारामुळे मोठ्या प्रमाणात पैसे गमावत आहे जो सामाजिक दृष्ट्या चिंतेचा विषय आ हे.विशेषतः किरकोळ गुंतवणूकदारांनी यामध्ये गुंतवणूक करण्यापूर्वी तज्ञांचा सल्ला घेणे आवश्यक आहे. अविचारी गुंतवणूक केल्याने कोट्यावधी गुंत वणूकदारांचे नुकसान होत आहे. अशातच आगामी काळात सेबी यावर कठोर कायदे करु शकते. हेजिंगचे संपू र्ण ज्ञान घेण्यावरच पुढील ट्रेडिंग करणे गुंतवणूकदारांसाठी योग्य राहील.