उपयुक्तता व सौंदर्य एकाच नाण्याच्या दोन बाजू

लहानशा गोष्टी, मोठा अर्थ : शिल्पा अष्टमकर

आजच्या जगात आपल्याला काय आढळते. माणसे ही सौंदर्याच्या मागे लागलेली असतात. आपल्या पोशाखात, चालण्या-बोलण्यात, खाण्या-पिण्यात हे सौंदर्य यावे यासाठी धडपडणारी माणसे या सौंदर्यात उपयुक्तता आहे किंवा नाही याचाही विचार करत नाहीत. इतकेच काय, पण कित्येकदा आपल्याला असे आढळते की, आपल्या शरीराला घातक अशा गोष्टीही सौंदर्याच्या नावाखाली केल्या जातात.

बाबा आमटे यांना हे पसंत नाही. ‘उपयुक्तता व सौंदर्य’ या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत असे ते मानतात. त्यांच्या आनंदवनात त्यांनी उपयुक्तता व सौंदर्य यांचा सुंदर मेळ साधला आहे. शेताकडे पाणी नेता नेता ते कारंज्यातून उडविले आहे. त्यामुळे तेथे सौंदर्य निर्माण झाले आहे. या कारज्यांखाली मुले, माणसे, गुरेढोरे उभी राहतात; न्हाऊन निघतात आणि आनंद मिळवितात. म्हशी जेव्हा या पाण्याखाली आनंदाने न्हात असतात. तेव्हा खाली पडणाऱ्या पाण्यात त्यांचे मलमूत्र मिसळते आणि बाजूच्या मळ्याकडे ते पाणी जेव्हा जाते तेव्हा ते खतयुक्त झालेले असते.

अशाप्रकारे उपयुक्तता व सौंदर्य यांचा संयोग आपल्याला जीवनात अनेकदा साधता येईल. सध्या मुंबई रस्त्यांवर वृक्षारोपण करण्याची मोहीम सुरू झाली आहे. या झाडांमुळे मुंबापुरी सुंदर दिसेलच. पण त्याचबरोबर पादचाऱ्यांना सावलीही मिळेल. आपल्याला घराभोवती अनेकदा ओसाड जागा असते. या जागी फुलझाडे, फळझाडे किंवा भाज्या लावल्या, तर सौंदर्य निर्माण होईल व उपयुक्तता ही साधली जाईल. आपली प्रत्येक कृती करताना प्रत्येकाने हा विचार केला तर या विश्वात सुख, सौंदर्य, स्वास्थ्य यांची रेलचेल होईल.

मानवी जीवनात उपयुक्तता आणि सौंदर्य या दोन्ही मूल्यांचा महत्त्वाचा भाग आहे. ही दोन संकल्पना वरकरणी वेगळी वाटली तरी प्रत्यक्षात त्या एकाच नाण्याच्या दोन
बाजू आहेत.

१) उपयुक्ततेचे महत्त्व : जगण्यासाठी माणसाला जे आवश्यक आहे ते उपयुक्ततेत येते. अन्न, वस्त्र, निवारा, साधनसामग्री, तंत्रज्ञान, शिक्षण ही सर्व मानवी जीवनातील गरजांची पूर्तता करणारी साधने आहेत. कोणतीही वस्तू, विचार, कृती किंवा साधने जर प्रत्यक्ष उपयोगी ठरत असतील तरच त्याला टिकाव मिळतो. उपयुक्तता नसलेले सौंदर्य तात्कालिक मोहक वाटते, पण त्याचे आयुष्य मर्यादित असते.

२) सौंदर्याचे महत्त्व : सौंदर्य केवळ डोळ्यांना दिसणाऱ्या रूपातच नसते, तर विचारांत, भाषेत, वर्तनात, स्वभावात आणि निसर्गाच्या प्रत्येक कणात ते उमललेले असते. सौंदर्य मनाला आनंद देते, प्रेरणा देते आणि जीवन समृद्ध करते. सौंदर्याशिवाय उपयुक्तता कोरडी आणि नीरस वाटते. उदाहरणार्थ, जर पुस्तक फक्त माहिती देणारे असेल पण त्याची मांडणी आकर्षक नसेल, तर वाचकाला ते वाचणे अवघड वाटेल.

३) उपयुक्तता व सौंदर्य यांचा संगम : जीवन अधिक अर्थपूर्ण करण्यासाठी उपयुक्तता व सौंदर्य यांचा समतोल आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ - घर : जर घर मजबूत, हवेशीर आणि सुरक्षित (उपयुक्तता) आणि त्याचबरोबर स्वच्छ, नीटनेटके व सजावट केलेले असेल (सौंदर्य), तर तेथे राहणे आनंददायी होते.
शिक्षण : ज्ञान उपयुक्त आहे, पण जर ते सुंदर, रसाळ आणि प्रेरणादायी पद्धतीने
दिले, तर विद्यार्थी ते अधिक आनंदाने आत्मसात करतात.
निसर्ग : झाड आपल्याला फळे, सावली व प्राणवायू देते. (उपयुक्तता) तसेच फुलाफळांनी, हिरवाईने डोळ्यांना व मनाला आनंद देते (सौंदर्य).

४) जीवनातील उपदेश : उपयुक्ततेशिवाय सौंदर्य अल्पकाळ टिकते. सौंदर्याशिवाय उपयुक्तता नीरस ठरते. खरे यश, खरा आनंद, खरे समाधान या दोन्हींच्या
समन्वयात आहे.

उपयुक्तता आणि सौंदर्य ही दोन परस्परविरोधी नसून परस्परपूरक मूल्ये आहेत. ज्या ठिकाणी उपयोगात सौंदर्य आणि सौंदर्यात उपयोग दडलेला आहे, तेथेच जीवन समृद्ध आणि परिपूर्ण बनते. म्हणूनच उपयुक्तता व सौंदर्य या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत हे विधान जीवनासाठी मार्गदर्शक ठरते.