विश्वभ्रमण : प्रा. जयसिंग यादव
चीनच्या नौदलाची ताकद अमेरिकेपेक्षा जास्त झाली आहे. गेल्या काही वर्षांपासून जहाज बांधणी तसेच नौदलाच्या अन्य बाबींकडे अमेरिकेचे काहीसे दुर्लक्ष झाले. पुरेसा निधी मिळाला नाही. याउलट, चीनने नौदलाचे आधुनिकीकरण करण्यावर भर दिला. विमानवाहू युद्धनौका वाढवल्या. परिणामी चीनच्या नौदलाची ताकद टप्प्याटप्प्यानी वाढत गेली. त्यामुळे आता अमेरिकेने चीनच्या नौदलाची धास्ती घेतली आहे.
गेल्या महिन्यात चीनने त्यांचे ‘फुजियान’ हे आतापर्यंतचे सर्वात प्रगत विमानवाहू जहाज लाँच केले. ते मागील दोन जहाजांपेक्षा खूपच प्रगत आहे. ‘फुजियान’ ही देशातील तिसरी अशी युद्धनौका आहे, जी इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक कॅटापल्ट्सने सुसज्ज आहे. ती विमानांना जास्त वेगाने उड्डाण करण्यास सक्षम करते. तज्ज्ञांच्या मते, यामुळे चीन पश्चिम पॅसिफिक भागामध्ये अमेरिकेच्या वर्चस्वाला आव्हान देण्याच्या ध्येयाच्या जवळ येतो. हे जहाज ऐंशी हजार टन वजनाचे आहे. तैवानच्या सर्वात जवळ असलेल्या चिनी प्रांताच्या नावावरून त्याला ‘फुजियान’ असे नाव देण्यात आले. ते ७० विमाने वाहून नेऊ शकते. यामध्ये लढाऊ विमाने, हेलिकॉप्टर आणि पूर्वसूचना देणारी विमाने समाविष्ट आहेत. ती लांब पल्ल्याच्या धोक्यांचा शोध घेऊ शकतात. ते हवाई संरक्षण प्रणालीचे चांगले समन्वय साधण्यास आणि अचूक हल्ले करण्यास सक्षम आहे. ‘फुजियान’ हे जहाज चिनी नौदलाला नवीन पोहोच आणि लवचिकता प्रदान करते. हे ‘फ्लॅट फ्लाइट डेक’ आणि ‘इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक कॅटपल्ट’ तंत्रज्ञानासह चीनचे पहिले विमानवाहू जहाज आहे. त्यामुळे ते जादा वजनाची विमाने लाँच करू शकते. अधिक इंधन आणि शस्त्रे वाहून नेऊ शकते. जगात फक्त अमेरिकेकडेच ही क्षमता आहे. यामुळे चीनच्या वाहक ‘स्ट्राइक ग्रुप’ला एका नवीन पातळीवर नेण्यात आले आहे. ते लिओनिंग आणि शेडोंगला मागे टाकत आहे. चीनमध्ये बनवलेली ही युद्धनौका जड शस्त्रे आणि इंधनाने सुसज्ज विमाने लाँच करू शकते आणि लांब अंतरावरून शत्रूच्या लक्ष्यांना लक्ष्य करू शकते. हे चीनच्या दोन विद्यमान युद्धनौकांपेक्षा अधिक शक्तिशाली आहे. यापूर्वीच्या युद्धनौका लिओनिंग आणि शेडोंग या दोन्ही रशियन मदतीच्या बांधण्यात आल्या होत्या.
दखल घेण्याजोगी बाब म्हणजे या नौका ‘फ्लॅट डेक’ आणि ‘इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक कॅटपल्ट’ विमानाच्या टेकऑफ आणि लँडिंग क्षमतांमध्ये लक्षणीय वाढ करतात. स्की-जंप प्लॅटफॉर्म असलेल्या डेकवर उड्डाण करताना, वैमानिकांना वजन कमी करण्यासाठी आपली शस्त्रे खाली करावी लागतात. त्यामुळे ऑपरेशनल लवचिकता मर्यादित होते. चिनी माध्यमांनी ‘फुजियान’चे वर्णन चिनी नौदलाच्या विकासातला एक प्रमुख टप्पा असे केले आहे. चीनच्या तिन्ही विमानवाहू जहाजांवर डिझेल इंजिन चालतात. त्यामुळे त्यांना वेळोवेळी इंधन भरण्याची आवश्यकता असते; परंतु चीन आता अमेरिकेप्रमाणे ‘गनबोट डिप्लोमसी’ करू शकेल आणि ‘न्यूयॉर्क टाइम्स’ने म्हटल्याप्रमाणे, हे चीनच्या ‘बचावात्मक आधुनिकीकरण’वरून ‘आक्रमक शक्ती प्रक्षेपण’कडे जाण्याचे संकेत देते. चीनचे अध्यक्ष शी जिनपिंग यांनी एक विधान केले. त्यात म्हटले होते, की पॅसिफिक महासागर इतका मोठा आहे, की अमेरिका आणि चीन दोघांसाठीही जागा आहे. हे विधान अमेरिकेशी स्पर्धा करण्याची चीनची महत्त्वाकांक्षा प्रतिबिंबित करते. शी जिनपिंग यांच्या नेतृत्वाखाली चीनने आपल्या नौदलाचा वेगाने विस्तार केला आहे आणि आता त्यांच्याकडे जगातील सर्वात जास्त जहाजे आहेत. त्यामुळे अमेरिका आणि मित्रराष्ट्रांवर दबाव वाढत आहे. सरकारी माध्यमांनुसार, शी जिनपिंग यांनी स्वतः ‘फुजियान’मध्ये ‘इलेक्ट्रोमॅग्नेटिक कॅटपल्ट’ बसवण्याचा निर्णय घेतला. ऑस्ट्रेलियन ‘स्ट्रॅटेजिक पॉलिसी इन्स्टिट्यूट’ने ‘फुजियान’चे वर्णन जलद-प्रतिक्रिया प्रतिबंधक शक्ती असे केले आहे. ते लढाऊ विमाने तैनात करण्यास, जमीन आणि समुद्रातून हल्ले करण्यास सक्षम आहे.
शांततेच्या काळातही ‘फुजियान’ची तैनाती अमेरिकन विमानवाहू जहाजांना समान प्रतिबंधक क्षमता प्रदान करेल. चीन तैवानला आपल्या भूभागाचा भाग मानतो आणि त्याने हा देश कधीही स्वत:शी जोडण्याचा हेतू व्यक्त केला आहे. त्यासाठी बळाचा वापर करावा लागला तरी त्याची तयारी आहे. ‘फुजियान’ तैवानच्या पूर्वेकडील संरक्षण रेषांना धोका निर्माण करू शकते. तथापि, ओकिनावा, दक्षिण कोरिया, गुआम आणि फिलिपिन्स हे अमेरिकन लष्करी तळ चीनच्या कोणत्याही हल्ल्याला प्रत्युत्तर देण्यास सक्षम आहेत. अमेरिकेची सर्व ११ विमानवाहू जहाजे अणुऊर्जेवर चालतात. याउलट, चीनची तीन विमानवाहू जहाजे डिझेल इंजिनवर चालतात. त्यांना वारंवार इंधन भरावे लागते. त्यामुळे त्यांची लढाऊ क्षमता मर्यादित होते. जपानच्या ‘नॅशनल इन्स्टिट्यूट फॉर डिफेन्स स्टडीज’च्या इटा मोरिकी यांनी ऑक्टोबर २०२५ मध्ये केलेल्या मूल्यांकनात म्हटले आहे, की चीनला अजूनही अनेक तांत्रिक आणि मानवी संसाधन आव्हानांना तोंड द्यावे लागते. फुजियान आणि चीनच्या इतर विमानवाहू जहाजांची एकूण लढाऊ क्षमता आणि अनुभव अजूनही अमेरिकेपेक्षा खूप मागे आहे. अमेरिकेचे रिअर ॲडमिरल ब्रेट मियाटस यांनी ‘वॉशिंग्टन पोस्ट’ला सांगितले, की चीनकडे तीन विमानवाहू जहाजे आहेत, तर अमेरिकेकडे ११ आहेत. क्षेपणास्त्र तंत्रज्ञानाने विमानवाहू जहाजांचे धोरणात्मक महत्त्व काहीसे कमी केले असले आणि ड्रोन (मानवरहित विमान) साठी एआय तंत्रज्ञान पूर्णपणे विकसित झाले, तर विमानवाहू जहाजे आणखी प्रभावी होऊ शकतात.
सध्या चीन चौथे विमानवाहू जहाज बांधत असून भविष्यात अणुऊर्जेवर चालणारा वाहक सादर करण्याची योजना आखत आहे. येत्या काळात अमेरिका आणि चीनमधील नौदल शस्त्रास्त्रांची स्पर्धा आणखी तीव्र होईल अशी भीती तज्ज्ञांना आहे. चीनशी वाढत्या धोरणात्मक स्पर्धेच्या वेळी ‘खूप जलद आणि लवकरच’ अधिक जहाजे बांधण्याचे आवाहन ट्रम्प यांनी नुकतेच केले. ‘आमचा जहाजबांधणी उद्योग सध्या अगदी कमी प्रमाणात आकुंचन पावला आहे,’ असे ‘मरिन कॉर्प्स’चे कमांडंट जनरल एरिक स्मिथ यांनी गेल्या वर्षीच्या अखेरीस पेंटागॉन येथे दिलेल्या विशेष मुलाखतीत सांगितले होते. ट्रम्प यांच्या घोषणेपूर्वी अनेक महिन्यांपर्यंत अमेरिकन लष्करी आणि उद्योग अधिकाऱ्यांच्या डझनभराहून अधिक मुलाखतींद्वारे अमेरिकन जहाजबांधणी आणि जहाज देखभालीची अशक्त स्थिती आणि त्यांच्यामुळे लष्कराला होणारे धोके पुढे आले होते. अमेरिकेचे नौदल अजूनही अण्वस्त्रशक्ती आणि टनेजच्या बाबतीत जगातील सर्वात शक्तिशाली मानले जाते; परंतु नौदलाच्या जहाजांची संख्या चीनपेक्षा कमी झाली आहे. अमेरिकेच्या ताफ्यात २९६ जहाजे आहेत, तर चीनच्या जहाजांची संख्या या वर्षी चारशे जहाजांच्या पुढे जाण्याची शक्यता आहे. अमेरिकन नौदलाने आपल्या ताफ्याचा आकार वाढवण्याचे उद्दिष्ट ठेवले असले, तरी अलीकडच्या वर्षांमध्ये त्यांच्या जहाजांची संख्या कमी होत चालली आहे. गेल्या वर्षीच्या अर्थसंकल्पात नौदलाच्या फक्त सहा नवीन जहाजांना निधी देण्यात आला होता, तर ताफ्यातून १५ जहाजे काढून टाकण्यात आली होती.
२०२५ च्या अर्थसंकल्पात सहा नवीन जहाजांना निधी देण्यात आला होता, तर १९ जहाजे काढून टाकण्यात आली होती. उद्योजकांच्या म्हणण्यानुसार त्यांच्याकडे अधिक जहाजे बांधण्यासाठी आणि दुरुस्त करण्यासाठी जागा आहे; परंतु नौदलाचे करार दुर्मीळ आहेत. ‘आम्ही जवळजवळ अर्ध्या क्षमतेने काम करत आहोत,’ असे ‘बीएई सिस्टीम्स शिप रिपेअर’चे उपाध्यक्ष ब्रॅड मोयर म्हणाले. ही कंपनी अमेरिकेतील जहाज दुरुस्तीसाठी सर्वात मोठ्या कंपन्यांपैकी एक आहे. ‘हजारो पुरवठादार व्यवसायाबाहेर गेले आहेत आणि हा एक खरा धोका आहे,’ असे ‘फेअरबँक्स मोर्स डिफेन्स’चे सीईओ जॉर्ज व्हिटियर यांनी सांगितले. ही कंपनी उत्तर आणि दक्षिण अमेरिकेतील सर्वात मोठी इंजिन उत्पादक असून लष्कराच्या उभयचर युद्धनौकांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या सर्वात मोठ्या इंजिनांचा पुरवठा करणारी एकमेव अमेरिकन कंपनी आहे. ‘आपल्याकडे दोन इंजिन पुरवठादार असले पाहिजेत; पण वास्तव असे आहे, की नौदल वर्षाला फक्त सहा जहाजे बांधणार असेल, तर दोन तर सोडाच, एक इंजिन पुरवठादार व्यवसायात ठेवणेही एक संघर्षाची बाब आहे. आपल्याला यातून बाहेर पडण्याचा मार्ग काढावा लागेल,’ असे एका अधिकाऱ्याचे मत अमेरिकेची हताशा दाखवते.
अमेरिकन सैन्य अधिकारी आणि इतर उद्योजकांच्या म्हणण्यानुसार अधिक उद्योग व्यवसाय बंद पडल्यास सुट्या भागांसाठी बॅक अप उपलब्ध होणार नाही, याची चिंता राहते. दरम्यान, टिकून राहिलेल्यांच्या मते व्यवसाय स्थिर नसतो, तेव्हा सुटे भाग पुरवण्यास जास्त वेळ लागतो आणि साहित्य खरेदी करण्यासाठी जास्त खर्च येतो. अमेरिकेच्या पूर्व किनाऱ्यावरील नॉरफोक शहरात दुरुस्तीच्या कामासाठी उपलब्ध असलेल्या नौदलाच्या जहाजांची संख्या सुमारे एक दशकापूर्वी ४४ जहाजांवरून आज तीसपेक्षा कमी झाली आहे. त्या काळात सुमारे ६० टक्के कर्मचाऱ्यांना सुट्टीवर पाठवण्यात आले होते, असे अधिकाऱ्यांनी सांगितले. एकंदरित ही स्थिती अमेरिकेची चिंता वाढवणारी आहे.