प्रतिभारंग : प्रा. प्रतिभा सराफ
साधारण दहा वर्षं मागे पाहिल्यावर माझ्या लक्षात आले की ‘ट्रोल’ हा शब्द मी अलीकडे आठ-दहा वर्षांत ऐकत आहे. एका मुलीला तिच्या मित्र-मैत्रिणींनी, तिच्या केसाच्या ठेवणीबद्दल ट्रोल केल्यानंतर तिने चक्क आत्महत्या केली. एवढेच नाही तर त्याचे कारणही तिने लिहून ठेवले. त्यानंतर पोलिसांनी तिच्या या मित्र-मैत्रिणींना अटक केली, असे वाचण्यात आले. नंतर या घटनेचे काय झाले मला माहीत नाही.
मोठमोठ्या सेलिब्रेटीज किंवा राजकीय गटातील माणसे अत्यंत साध्या घटनांनी प्रचंड प्रमाणात ट्रोल झालेली आपण पाहिलेली आहेत. या लेखासाठी मी कोणाचेही उदाहरण देणार नाही, पण ‘ट्रोल’ हा शब्द वाचल्यावर तुमच्या डोळ्यांसमोर त्या सगळ्या घटना तरळल्याच असतील!
या शब्दाचा उगम हा काही अलीकडचा नाही, जरी सोशल मीडियावर त्याचा अलीकडे मोठ्या प्रमाणात वापर होत असेल तरीही. ‘ट्रोल’ या शब्दाचा अर्थ ‘नॉर्डिक लोककथांमधील प्राणी’ असा आहे. ट्रोल या शब्दाचा अर्थ मासेमारीचा एक प्रकार असाही आहे. ‘ट्रोल करणे’ हे क्रियापदासारखे वापरले जाते आणि याचा अर्थ म्हणजे हलत्या काडीने मासेमारी करणे, असा आहे.
अलीकडे ऑनलाइन म्हणजे सोशल मीडियावर ट्रोल या शब्दाचा अर्थ नकारात्मक प्रतिक्रिया देऊन इतरांना त्रास देणारी व्यक्ती असा आहे. म्हणजे त्याचे भाष्य प्रक्षोभक किंवा विघटनकारी असू शकते. असंबद्ध किंवा आक्षेपार्ह भाष्य करून कोणाच्या तरी भावना दुखावणे किंवा समाजात विषमता निर्माण होईल असे वागणे अधूनमधून दिसून येते.
कधी कधी असे वाटते की त्यांना खरेच कोणाला दुखवायचे नाही आहे; परंतु आपण ज्याला ‘स्लिप ऑफ टंग’ असे म्हणतो तसे त्यांच्याकडून घडते. म्हणजे एखादी वाक्यरचना करताना असे वाक्य तयार होते की, ज्यातून वेगळाच अर्थ निघू शकतो किंवा एखादा संदर्भ देताना विशिष्ट काळ बोलण्याच्या ओघात पुढे-मागे होऊ शकतो; परंतु अलीकडे सगळीकडे व्हिडीओ शूटिंग, फेसबुक लाईव्ह, इंस्टाग्राम लाईव्ह, युट्यूब लाईव्ह वगैरे चालू असते. त्यामुळे त्या माणसाला, ‘माझ्याकडून चूक झाली’ हे सांगण्यासाठीही वेळ मिळत नाही, त्या आधीच त्या माणसाचे ते वाक्य क्षणार्धात हजारो, लाखो, करोडो लोकांपर्यंत पोहोचते. कधी त्याचा विपर्यास होतो.
असा ट्रोल झालेला माणूस जर आपल्याकडून चूक झाली असे सांगून क्षमा मागण्याचा प्रयत्न करतो तरीसुद्धा तो अधिकच ट्रोल होत जातो. म्हणजे आयुष्यभर खूप चांगले काम केलेला माणूससुद्धा एखाद्या शब्दामुळे, एखाद्या वाक्यामुळे, एखाद्या संदर्भामुळे प्रचंड ट्रोल होतो. असा माणूस जर संवेदनशील असेल तर तो समाजात अलिप्त राहू लागतो. दुःखी होतो आणि कधी कधी तर आत्महत्येसारखे टोकाचे पाऊलही उचलू शकतो!
कधी कधी आपल्याला कोणाचा तरी राग येतो अशा वेळेस तो राग काढण्यासाठी आपण वेडीवाकडी पोस्ट सोशल मीडियावर टाकतो. त्या माणसाबद्दल किंवा तो करत असलेल्या कामाबद्दल इतरांना राग किंवा असूया असू शकते आणि मग तो ती पोस्ट अनेकांना पाठवून पसरवतो. जर ही पोस्ट आपल्याविषयी असेल तर आपण त्या ठिकाणी जाऊन त्याच्यावर कमेंट केली तर ती पोस्ट अधिक व्हायरल होऊ शकते, ज्याचा तोटा आपल्यालाच होऊ शकतो. त्यामुळे ट्रोल होणाऱ्या व्यक्तीने संयम ठेवून शांत राहायला शिकले पाहिजे. कोणत्या क्षणी कोण ट्रोल होईल हे कोणीच सांगू शकत नाही. आज त्याची वेळ आहे, उद्या आपलीही वेळ असू शकते!
म्हणूनच कोणी ट्रोल होत असेल, तर आपण त्या पोस्टकडे दुर्लक्ष केले पाहिजे. त्याच्या बाजूने किंवा विरोधात न बोलणे हे शहाणपणाचे लक्षण आहे.
सोशल मीडियाचे फायदे - तोटे आजच्या काळात आपण जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे म्हणजे उदाहरणार्थ -
सोशल मीडियावर आपल्याला आक्षेपार्ह अशा काही पोस्ट दिसल्या तर आपण सहज त्याला आपल्याकडून ब्लॉक करू शकतो. हा एक साधा सरळ पर्याय आहे; परंतु त्यापेक्षा उत्तम पर्याय असा आहे की, जेव्हा आपल्याला शंभर टक्के माहीत आहे की हे चुकीचे आहे तर आपण त्या पोस्टविषयी रिपोर्ट करू शकतो! हा एक सुंदर पर्याय सोशल मीडियावर उपलब्ध आहे.
आपल्यासारखेच सुज्ञ विचार करणारे अनेक बुद्धिवादी माणसे आहेत त्यामुळे अनेक माणसांनी जेव्हा एखाद्या पोस्टविषयी रिपोर्ट केले तर त्या व्यक्तीचे अकाऊंट कायमचे ब्लॉक / बंद होऊ शकते जेणेकरून तो पुन्हा कधीही कोणत्याही पोस्ट टाकू शकणार नाही.
आपल्याला आजच्या काळात जगायचे आहे तर आपल्याला आजच्या काळातील ज्ञानाचीही आवश्यकता भासते, जी आपण सहज सोशल मीडिया वरूनच घेऊ शकतो. फक्त आपण स्वतः कधी ट्रोल झालो तर नैराश्य झटकून कोणत्या तरी सकारात्मक कार्याकडे स्वतःला वळवून घ्यावे, हा सर्वात उत्तम पर्याय आहे!