नवी दिल्ली : भारतातील शिक्षण क्षेत्रात एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि दूरगामी परिणाम करणारा बदल लवकरच होणार आहे. एप्रिल २०२६ मध्ये सुरू होणाऱ्या नवीन शैक्षणिक सत्रापासून कृत्रिम बुद्धिमत्ता (Artificial Intelligence - AI) औपचारिकपणे शालेय शिक्षणाचा भाग म्हणून समाविष्ट करण्याची तयारी केंद्र सरकारने सुरू केली आहे. शिक्षण मंत्रालयाने घेतलेल्या निर्णयानुसार, पुढील वर्षीच्या नवीन सत्रापासून तिसऱ्या इयत्तेतील विद्यार्थ्यांपासूनच हा AI अभ्यासक्रम विकसित केला जाणार आहे. हा अभ्यासक्रम देशातील सर्व राज्यांमधील शालेय विद्यार्थ्यांसाठी लागू होईल. प्राथमिक स्तरावर 'स्किल इंडिया इकोसिस्टम' मध्ये या विषयाचा समावेश करण्याच्या योजनेवर शिक्षण मंत्रालय वेगाने काम करत आहे. शालेय शिक्षण आणि साक्षरता विभागाचे सचिव संजय कुमार यांनी या महत्त्वपूर्ण निर्णयाची घोषणा केली. AI अर्थव्यवस्थेत नवीन नोकरीच्या संधींसाठीच्या रोडमॅपवरील नीती आयोगाच्या (NITI Aayog) अहवालाच्या लाँचिंगच्या वेळी त्यांनी ही माहिती दिली. या निर्णयामुळे विद्यार्थ्यांची भविष्यातील AI-आधारित अर्थव्यवस्थेसाठी लहानपणापासूनच तयारी करणे शक्य होणार आहे.
देशातील 'सर्व' शाळांमध्ये AI शिकवले जाणार
भारतात कृत्रिम बुद्धिमत्ता शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्यासाठी शिक्षण मंत्रालयाने मोठी योजना आखली आहे. सध्या सीबीएसई (CBSE) शाळांमध्ये विद्यार्थ्यांना इयत्ता ८ वी पासून AI विषय अभ्यासासाठी निवडण्याचा पर्याय उपलब्ध आहे. मात्र, यापुढे AI हा केवळ एक पर्याय न राहता, तो प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी एक गरज बनेल. शालेय शिक्षण आणि साक्षरता विभागाचे सचिव संजय कुमार यांनी स्पष्ट केले की, AI हे आता प्रत्येक विद्यार्थ्यासाठी, मग ती शाळा असो वा महाविद्यालय, एक गरज बनले आहे. म्हणूनच, AI कौशल्ये शिकणे अत्यंत महत्त्वाचे बनले आहे. शक्य तितक्या लवकर देशभरातील सर्व शाळांमध्ये शालेय शिक्षणाचा भाग म्हणून AI लागू करणे, हे शिक्षण मंत्रालयासमोरचे सर्वात मोठे आव्हान आहे. या बदलासाठी शिक्षकांनाही सज्ज करण्याची प्रक्रिया सुरू झाली आहे. शालेय विभागाने त्यांच्या शिक्षकांसाठी शिक्षण साहित्य तयार करण्यासाठी एआय साधनांचा वापर करण्याकरिता एक पायलट प्रोजेक्ट (Pilot Project) देखील सुरू केला आहे. यामुळे शिक्षकांना AI चे ज्ञान विद्यार्थ्यांना प्रभावीपणे देता येईल. तुम्हालाही ही AI कौशल्ये शिकायची असतील, तर तुम्ही एनबीटी अपस्किल एआयच्या 'करिअर ग्रोथ वर्कशॉपची' मदत घेऊ शकता. यामुळे, भारतातील शिक्षण प्रणाली भविष्यातील तंत्रज्ञानासाठी विद्यार्थ्यांची पायाभरणी करेल.
मुंबई: "दिवाळीचा सण मोठा, नाही आनंदा तोटा" या उक्तीप्रमाणे अवघ्या आठवड्याभरावर आलेल्या दिवाळीमुळे मुंबईतील घराघरात सध्या जय्यत तयारी सुरू आहे. ...
उच्च शिक्षण क्षेत्रातही AI चा प्रवेश, सामान्य अभ्यासक्रमांमध्ये मोठे बदल होणार
भारताच्या उच्च शिक्षण क्षेत्रात आता कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि कौशल्य-आधारित अभ्यासक्रमांचा समावेश करण्यासाठी मोठे बदल केले जाणार आहेत. शालेय शिक्षणानंतर आता पदवी स्तरावरही या बदलांची अंमलबजावणी वेगाने करण्याचे निर्देश दिले जात आहेत. उच्च शिक्षण विभागाचे सचिव डॉ. विनीत जोशी यांनी स्पष्ट केले की, कौशल्य-आधारित अभ्यासक्रमांसोबतच बीए, बीकॉम आणि बीएससी सारख्या सामान्य अभ्यासक्रमांमध्ये देखील आवश्यक बदल करण्यास मोठा वाव आहे. या सामान्य अभ्यासक्रमांना अधिक उद्योग-उपयुक्त बनवण्यासाठी नवीन तंत्रज्ञानाचा समावेश करणे महत्त्वाचे आहे. अभ्यासक्रम ठरवण्याच्या प्रक्रियेत बदल करण्याची आवश्यकता जोशी यांनी अधोरेखित केली. भारतात सध्या १,२०० हून अधिक विद्यापीठे आहेत आणि प्रत्येक विद्यापीठ स्वतःचा अभ्यासक्रम आणि अभ्यासक्रम ठरवते. नीती आयोगाच्या अहवालानंतर, या सर्व विद्यापीठांना नवीन तंत्रज्ञानाचा समावेश असलेले अभ्यासक्रम विकसित करण्यास सांगितले जाईल. त्यांनी पुढे सांगितले की, ही प्रक्रिया शक्य तितक्या लवकर अंमलात आणली पाहिजे. या प्रयत्नांमुळे भारतीय उच्च शिक्षण प्रणाली भविष्यातील नोकरीच्या संधींसाठी विद्यार्थ्यांना अधिक सक्षम बनवू शकेल.
सरकारी शाळांमध्ये 'अटल टिंकरिंग लॅब्स' बनणार AI चे केंद्र
भारतातील विद्यार्थ्यांमध्ये वैज्ञानिक विचारसरणी आणि नवोपक्रम रुजवण्यासाठी केंद्र सरकारने सुरू केलेल्या 'अटल टिंकरिंग लॅब्स' मध्ये आता कृत्रिम बुद्धिमत्ता मोठ्या प्रमाणात लागू करण्याची तयारी सुरू आहे. शालेय शिक्षण सचिव संजय कुमार यांनी स्पष्ट केले की, अटल इनोव्हेशन मिशन अंतर्गत अटल टिंकरिंग लॅब्समध्ये AI चा समावेश करण्यावर सरकारचा भर आहे. मुलांमध्ये नवोपक्रम आणि वैज्ञानिक विचारसरणीला चालना देण्यासाठी सरकारी शाळांमध्ये अटल टिंकरिंग लॅब्सची स्थापना केली जात आहे. संजय कुमार यांनी AI मुळे होणाऱ्या बदलांबद्दल सरकारची भूमिका स्पष्ट केली की, AI च्या आगमनाने, आपले प्राथमिक लक्ष हे नवीन तंत्रज्ञान शक्य तितक्या लवकर स्वीकारण्यावर असले पाहिजे. केवळ रोजगार निर्मिती आणि नोकऱ्या कमी करण्यावर लक्ष केंद्रित न करता, AI चे फायदे सामान्य लोकांपर्यंत पोहोचतील याची खात्री करणे हे अधिक महत्त्वाचे आहे. यामुळे, सरकारी शाळांमधील विद्यार्थी भविष्यातील तंत्रज्ञानासाठी लहानपणापासूनच तयार होऊ शकतील.
स्किल इंडिया इकोसिस्टममध्ये विकसित होणार
भारतात सध्या स्किल इंडिया इकोसिस्टम विकसित करण्याची मोहीम अत्यंत वेगाने सुरू आहे. कृत्रिम बुद्धिमत्ता आणि इतर अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाचा समावेश करून विद्यार्थ्यांना उत्तम करिअर पर्याय उपलब्ध करून देण्यावर केंद्र सरकार काम करत आहे. सध्या AI मुळे शिक्षण आणि नोकरीच्या संधींवर परिणाम होईल, अशा चर्चा सुरू असल्या तरी, यापूर्वीही तंत्रज्ञानाने जगात मोठे बदल घडवले आहेत. १९९० च्या दशकात जेव्हा संगणक, ईमेल आणि इंटरनेट सुरू झाले, तेव्हाही अशाच प्रकारच्या चर्चा झाल्या होत्या. परंतु, या तंत्रज्ञानाने त्यानंतर किती मोठे बदल घडवून आणले आणि जगात सुधारणा केली, हे आपण पाहिले आहे. कोणताही नवीन तंत्रज्ञानाचा परिचय जगामध्ये सुधारणा घडवून आणण्याचा इतिहास घेऊन येतो. सध्याच्या युगात जागतिक स्तरावर स्पर्धात्मक राहण्यासाठी केंद्र सरकार स्किल इंडिया इकोसिस्टममध्ये खालील महत्त्वाच्या तंत्रज्ञानाचा समावेश करत आहे. आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स (AI), व्हर्च्युअल रिअ‍ॅलिटी (Virtual Reality - VR) आणि मिक्स्ड रिअ‍ॅलिटी (Mixed Reality - MR) यांसारख्या तंत्रज्ञानाचा समावेश केला जात आहे. यामुळे, भारतीय विद्यार्थ्यांची भविष्यातील नोकरीच्या बाजारपेठेसाठी लहान वयापासूनच तयारी होईल.
नववी-दहावीचे ८ लाख विद्यार्थी AI शिकताहेत
भारतात शालेय स्तरावर कृत्रिम बुद्धिमत्ता शिक्षणाला मिळणारा प्रतिसाद प्रचंड मोठा आहे. केंद्रीय माध्यमिक शिक्षण मंडळाने २०१९ मध्ये आपल्या शाळांमध्ये AI विषय सादर केल्यानंतर, विद्यार्थ्यांमध्ये या विषयाची मोठी क्रेझ दिसून येत आहे. २०२४-२५ सत्रात, देशभरातील ४,५३८ शाळांमधील अंदाजे ७,९०,९९९ (जवळपास ८ लाख) विद्यार्थ्यांनी नववी आणि दहावीच्या वर्गात AI हा विषय पर्याय म्हणून निवडला आहे. तर, ९४४ शाळांमधील ५०,३४३ विद्यार्थ्यांनी वरिष्ठ माध्यमिक स्तरावर हा विषय निवडला आहे. या आकडेवारीवरून सीबीएसई शाळांमध्ये AI आणि मशीन लर्निंग अभ्यासक्रमांना मोठी मागणी असल्याचे स्पष्ट होते. सीबीएसई शाळांनी AI विषय प्रभावीपणे शिकवण्यासाठी आयटी पायाभूत सुविधा विकसित केल्या आहेत. याच धर्तीवर, आता शिक्षण मंत्रालयाने मोठी योजना आखली आहे. शिक्षण मंत्रालय आता देशभरातील सर्व विद्यार्थ्यांना AI सह इतर कौशल्य अभ्यासक्रमांचे पर्याय उपलब्ध करून देण्याच्या योजनेवर काम करत आहे. यामुळे, देशातील प्रत्येक विद्यार्थ्याला भविष्यातील तंत्रज्ञानाचे शिक्षण मिळण्याची संधी मिळेल.