गर्भधारणेचा प्रवास हा आईसाठी आणि कुटुंबासाठी आनंददायी तसेच संवेदनशील काळ असतो. या काळात गर्भाची उत्तम वाढ, त्याचे आरोग्य आणि आईच्या शरीरातील बदलांचा अभ्यास करणे अत्यंत आवश्यक असते. स्त्रीरोगतज्ज्ञ म्हणून अनुभव सांगते की, आजच्या आधुनिक वैद्यकशास्त्रात अल्ट्रासाऊंड ही सर्वात महत्त्वाची व विश्वसनीय तपासणी मानली जाते. यातून मिळणारी माहिती डॉक्टरांसाठी मार्गदर्शक ठरते तर आईसाठी आश्वासकही असते.
अल्ट्रासाऊंडची मूलभूत संकल्पना
अल्ट्रासाऊंड ही एक सुरक्षित व वेदनारहित तपासणी पद्धत आहे. यात उच्च आवृत्तीच्या ध्वनितरंगांचा (sound waves) उपयोग करून गर्भाशयातील भ्रूणाचे चित्र तयार केले जाते. या प्रक्रियेत एक्स-रे किरणांचा वापर होत नसल्यामुळे आई व गर्भाला कुठलाही अपाय पोहोचत नाही. म्हणूनच गर्भधारणेदरम्यान ही तपासणी पुन्हा पुन्हा करता येते.
गर्भधारणेच्या सुरुवातीच्या टप्प्यातील उपयोग
गर्भधारणेच्या पहिल्या १२ आठवड्यांमध्ये अल्ट्रासाऊंडने महत्त्वाची माहिती मिळते.
- गर्भ राहिला आहे की नाही, त्याचे स्थान योग्य आहे का हे तपासता येते.
- कधी कधी अंडाशयाबाहेर (इक्टॉपिक प्रेग्नन्सी) गर्भ वाढतो, ही जीवघेणी अवस्था असू शकते. अशावेळी अल्ट्रासाऊंडवरून त्वरित निदान करता येते.
- गर्भ एक आहे की जुळी/त्रिकुट गरोदरपण आहे याची खात्री करता येते.
- भ्रूणाच्या हृदयाचा ठोका दिसतो का हे तपासता येते, ज्यातून गर्भ जिवंत आहे का याची माहिती मिळते.
- गर्भाचा नेमका कालावधी (gestational age) निश्चित करता येतो, जे पुढील सर्व उपचारांसाठी आधारभूत ठरते.
गर्भधारणेच्या दुसऱ्या टप्प्यातील उपयोग
१२ ते २४ आठवड्यांच्या काळात भ्रूणाच्या अवयवांची वाढ जोरात सुरू असते. या अवस्थेत अल्ट्रासाऊंडची भूमिका अधिक महत्त्वाची ठरते.
- भ्रूणाच्या शरीराची रचना योग्य वाढत आहे का हे पाहणे शक्य होते.
- डोके, मेंदू, हृदय, मूत्रपिंड, पोट, पाठीचा कणा इत्यादी अवयव संरचनात्मकदृष्ट्या योग्य आहेत का याचा अभ्यास केला जातो.
- याच काळात भ्रूणाला काही जन्मजात दोष (congenital anomalies) आहेत का, हे शोधून काढणे शक्य होते.
- गर्भपिशवीतील द्रव (amniotic fluid) पुरेशा प्रमाणात आहे का, हे तपासता येते.
- गर्भनाळ योग्य जागेवर व सुरक्षित आहे का याचे मूल्यांकन करता येते.
गर्भधारणेच्या तिसऱ्या टप्प्यातील उपयोग
२४ आठवड्यानंतर भ्रूणाची वाढ आणि वजन उत्तम आहे का, हे बघण्यासाठी अल्ट्रासाऊंड
महत्त्वाचा ठरतो.
- बाळाचे वाढीचे प्रमाण, वजनाचा अंदाज यावरून पोषण व रक्तपुरवठा नीट होत आहे का हे लक्षात येते.
- गर्भपिशवीतील द्रवाचे प्रमाण पुन्हा तपासले जाते. ते जास्त किंवा कमी असल्यास गर्भधारणेचे धोके वाढू शकतात.
- नाळ गर्भाशयात कुठे आहे, ती ग्रीवाजवळ आहे का याचा अभ्यास केला जातो. यावरून प्रसूतीची पद्धत ठरवावी लागते.
- उशिरा गर्भाचा श्वासोच्छ्वास, हालचाल, हृदयाचे ठोके इत्यादी पॅरामीटरने तपासले जातात, ज्याला बायोफिजिकल प्रोफाईल म्हणतात. यातून बाळाला काही त्रास होत आहे का हे कळते.
प्रसूतीपूर्व व आपत्कालीन परिस्थितींमध्ये उपयोग
कधी कधी आईला रक्तस्राव, वेदना किंवा गर्भ हालचाली कमी झाल्याची तक्रार असते. अशावेळी अल्ट्रासाऊंड तत्काळ निदान करते आणि उपचाराची दिशा ठरवते. प्रसूतीपूर्वी बाळाचे प्रस्तूतीकरण (डोके खाली आहे की नितंब) तपासण्यासाठीही अल्ट्रासाऊंड अनिवार्य ठरतो.
आई व कुटुंबासाठी मानसिक समाधान
वैज्ञानिक तपासणीसोबतच अल्ट्रासाऊंड आईसाठी मानसिकदृष्ट्याही आश्वासक ठरते. भ्रूणाचे हृदय ठोके पाहणे किंवा बाळ हलताना स्क्रीनवर दिसणे हा क्षण आई-वडिलांना अपार आनंद देतो. त्यामुळे आईवरचा मानसिक ताण कमी होतो व गर्भधारणेबाबत सकारात्मक दृष्टिकोन तयार होतो.
सुरक्षितता आणि मर्यादा
अल्ट्रासाऊंड पूर्णपणे सुरक्षित मानली जाते. मात्र, ही तपासणी केवळ प्रशिक्षित व प्रमाणित वैद्यकांनीच करावी, कारण चुकीच्या हातात निष्कर्ष गोंधळात टाकू शकतात. काही वेळा भ्रूणातील दोष लगेच लक्षात येत नाहीत, त्यामुळे अल्ट्रासाऊंड ही सहाय्यक तपासणी आहे, ती संपूर्ण हमी देत नाही, हे समजून घेणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष
एक स्त्रीरोगतज्ज्ञ म्हणून सांगावेसे वाटते की, अल्ट्रासाऊंड ही गर्भधारणेतील सर्वात सोपी, सुरक्षित आणि महत्त्वपूर्ण निदान पद्धती आहे. गर्भाच्या सुरुवातीपासून शेवटपर्यंतच्या प्रवासाचे अचूक नोंद व मूल्यांकन करण्यासाठी हिच्यासारखा दुसरा पर्याय नाही. योग्य वेळी योग्य तपासणी केल्यास गंभीर गुंतागुंत टाळता येते तसेच निरोगी बाळ जन्माला घालण्याचा आत्मविश्वास मिळतो.
drsnehalspatil@gmail.com