शेअर बाजारातील डिपॉझिटरी पार्टिसिपेट

डॉ. सर्वेश सुहास सोमण

डिपॉझिटरी ही एक प्रकारची संस्था आहे जी तिच्याकडे डी-मॅट स्वरूपात सिक्युरिटीज ठेवते, ज्यामध्ये शेअर्स, डिबेंचर, म्युच्युअल फंड, डेरिव्हेटिव्ह्ज, एफ अॅण्ड ओ आणि कमोडिटीजमध्ये ट्रेडिंग केले जाते. मध्यस्थ त्यांच्या क्लायंटच्या वतीने डिपॉझिटरीमध्ये विविध सिक्युरिटीजमध्ये त्यांचे काम करतात. या मध्यस्थांना डिपॉझिटरीज पार्टिसिपेट (डीपी) म्हणून ओळखले जाते. मूलभूतपणे, भारतात दोन प्रकारचे डिपॉझिटरीज आहे. एक म्हणजे नॅशनल सिक्युरिटीज डिपॉझिटरी लिमिटेड (एनएसडीएल) आणि दुसरे म्हणजे सेंट्रल डिपॉझिटरी सर्व्हिस (इंडिया) लिमिटेड (सीडीएसएल). प्रत्येक डिपॉझिटरी पार्टिसिपेट (डीपी)ला बाजारात त्याचे ऑपरेशन किंवा ट्रेड सुरू करण्यापूर्वी या डिपॉझिटरी अंतर्गत नोंदणीकृत असणे आवश्यक आहे.

'एनएसडीएल'म्हणजे नॅशनल सिक्युरिटीज डिपॉझिटरी लिमिटेड (National Securities Depository Limited). ही एक भारतीय कंपनी आहे जी सिक्युरिटीज (शेअर्स, बॉन्ड्स, इत्यादी) इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने ठेवण्याची आणि त्यांचे हस्तांतरण करण्याची सुविधा पुरवते. एनएसडीएल काय करते? डिमटेरियलायझेशन: भौतिक (पेपर) स्वरूपात असलेल्या सिक्युरिटीजला इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात रूपांतरित करते.

डीमॅट खाते व्यवस्थापन: गुंतवणूकदारांसाठी डीमॅट (डिमटेरियलाइज्ड) खाती उघडते आणि त्यांचे व्यवस्थापन करते.
सिक्युरिटीजचे हस्तांतरण: खरेदी-विक्रीच्या व्यवहारांमध्ये सिक्युरिटीजचे इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने हस्तांतरण सुलभ करते.
सुरक्षितता : सिक्युरिटीज सुरक्षितपणे इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने ठेवल्या जातात.
एनएसडीएलची भूमिका: एनएसडीएल भारतीय भांडवली बाजारात (capital market) महत्त्वाची भूमिका बजावते. ते गुंतवणूकदारांना सुरक्षित आणि कार्यक्षम पद्धतीने सिक्युरिटीजमध्ये व्यवहार करण्याची सोय करून देते.
एनएसडीएल आणि सीडीएसएल : भारतात, एनएसडीएल आणि सीडीएसएल (CDSL) या दोन डिपॉझिटरीज आहेत. सीडीएसएल ही दुसरी मोठी डिपॉझिटरी आहे, जी एनएसडीएल प्रमाणेच सिक्युरिटीजचे इलेक्ट्रॉनिक व्यवस्थापन करते.

डिपॉझिटरीद्वारे प्रदान केलेल्या सेवा
डीमटेरियलायझेशन (सामान्यतः डीमॅट म्हणून ओळखले जाते) म्हणजे सिक्युरिटीजच्या भौतिक प्रमाणपत्रांचे इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात रूपांतर करणे. रिमॅट म्हणून ओळखले जाणारे रिमटेरियलायझेशन हे डिमॅटच्या उलट आहे, म्हणजेच इलेक्ट्रॉनिक सिक्युरिटीजकडून भौतिक प्रमाणपत्रे मिळवणे. सिक्युरिटीजचे हस्तांतरण, फायदेशीर मालकी बदल डिपॉझिटरीशी जोडलेल्या एक्स्चेंजवर केलेल्या व्यवहारांचे सेटलमेंट शेअर्सच्या कर्जासाठी सिक्युरिटीज गहाण ठेवणे आणि अनप्लज करणे कॉर्पोरेट कारवाईचे फायदे थेट ग्राहकाच्या डीमॅट आणि बँक खात्यात हस्तांतरित केले जातात.

(सूचना: लेखकाची तसेच त्यांच्या जवळच्या नातेवाइकांची लेखात सुचवित असलेल्या कंपन्यांच्या शेअर्समध्ये कोणतीही गुंतवणूक नाही किंवा सुचविलेल्या कंपन्यांशी लेखकाचा कुठलाही संबंध नसून कंपनीकडून कोणतेही मानधन किंवा भेटवस्तू घेतलेली नाही)