स्त्री आरोग्य : डॉ. स्नेहल पाटील
गर्भधारणेचा काळ हा स्त्रीच्या आयुष्यातील एक अत्यंत महत्त्वाचा व भावनिक टप्पा असतो. या काळात केवळ आईचेच नव्हे तर गर्भातील बाळाच्या आरोग्याचेही पोषण योग्य आहारावर अवलंबून असते. भारतीय आहारपद्धती ही पारंपरिक, पोषणमूल्यांनी समृद्ध आणि हवामानाशी सुसंगत अशी असते. गर्भधारणेच्या प्रत्येक टप्प्यावर योग्य आहाराचे पालन केल्यास आई आणि बाळ दोघांचेही आरोग्य उत्तम राहते.
गर्भधारणेदरम्यान आहाराचे महत्त्व :
गर्भधारणेदरम्यान शरीरात अनेक हार्मोनल बदल होतात, ज्यामुळे शरीराच्या गरजा बदलतात. आईच्या शरीराला बाळाच्या वाढीसाठी अतिरिक्त उष्मांक, प्रथिने, जीवनसत्त्वे व खनिजांची आवश्यकता असते. यासाठी संतुलित व पोषणमूल्यांनी भरलेला आहार अत्यावश्यक ठरतो.
भारतीय आहाराचे वैशिष्ट्य :
भारतीय आहारात विविध धान्ये, डाळी, भाज्या, फळे, दूध, मसाल्याचे घटक, तूप इत्यादींचा समावेश असतो. हे सर्व घटक गर्भवती महिलेसाठी उपयुक्त ठरतात. कारण ते नैसर्गिक आणि संतुलित पोषण देतात.
गर्भवतीसाठी उपयुक्त भारतीय आहाराचे घटक :
१. धान्य आणि कडधान्ये :
गहू, तांदूळ, ज्वारी, बाजरी, नाचणी यांचा नियमित आहारात समावेश करावा.
कडधान्यांमध्ये हरभरा, मूग, मटकी, तूरडाळ यामध्ये भरपूर प्रथिने असतात, जे गर्भाच्या पेशीवाढीसाठी अत्यावश्यक आहेत.
नाचणी (रागी) आणि बाजरीमध्ये भरपूर लोह व कॅल्शियम असते, जे हाडांच्या बळकटीसाठी आवश्यक असते.
२. दूध व दुग्धजन्य पदार्थ :
दूध, ताक, दही, पनीर हे कॅल्शियम व प्रथिनांचे चांगले स्रोत आहेत.
गर्भवती स्त्रीस दररोज किमान २ ग्लास दूध घेणे उपयुक्त आहे.
३. फळे व भाज्या :
फळांमध्ये सफरचंद, केळं, संत्रं, पपई (पूर्ण परिपक्व असल्यास), डाळिंब, आवळा यांचा समावेश करावा.
भाज्यांमध्ये पालक, मेथी, गाजर, बीटरूट, फ्लॉवर, भेंडी, कारले यांचा समावेश फायदेशीर असतो.
हिरव्या पालेभाज्यांमध्ये लोह, फोलेट आणि फायबर्स भरपूर प्रमाणात असतात.
४. सुकामेवा व बियाणे :
बदाम, अक्रोड, खजूर, अंजीर हे सुकामेवा ऊर्जा व लोह प्रदान करतात.
तीळ, जवस, अळशी, चिया बियाणे यामध्ये ओमेगा-३ फॅटी अॅसिड असते, जे गर्भातील मेंदूच्या विकासास मदत करते.
५. लोहतत्त्व (Iron) :
तूरडाळ, हरभरा, पालक, सुकामेवा, गूळ, गहू, नाचणी यामध्ये लोह मुबलक प्रमाणात असते.
लोहाचे शोषण वाढवण्यासाठी आंबट पदार्थ – जसे की लिंबू, संत्रं, आवळा – सोबत घ्यावेत.
६. फॉलिक अॅसिड व कॅल्शियम :
गर्भधारणेच्या पहिल्या ३ महिन्यांत फॉलिक अॅसिड आवश्यक असते, जे डाळी, हिरव्या भाज्या व सप्लिमेंट्समधून मिळते.
कॅल्शियमसाठी दूध, नाचणी, तीळ, पनीर यांचा समावेश करावा.
टाळावयाच्या गोष्टी :
जास्त तूप, तळलेले, मसालेदार पदार्थ टाळावेत – अपचन व अॅसिडिटीची शक्यता वाढते.
कच्चे किंवा अपक्व मांस व अंडी टाळावीत – संसर्गाचा धोका असतो.
जास्त चहा, कॉफी व कोल्ड ड्रिंक्स घेणे टाळावे – कॅफीनमुळे लोहाचे शोषण कमी होते.
तंबाखू, मद्य, सिगारेट यांचा पूर्णतः त्याग करावा.
पाणी व हायड्रेशन :
गर्भवती स्त्रीने पुरेसे पाणी प्यावे. दिवसभरात किमान ८-१० ग्लास पाणी आवश्यक असते. ताक, नारळपाणी, लिंबूपाणी, फळांचे रस हे देखील उपयोगी ठरतात.
विशेष टीपा :
आहारात वैविध्य ठेवा – जेणेकरून सर्व पोषकतत्त्वे मिळतील.
छोट्या-छोट्या अंतराने दिवसात ५-६ वेळा खाणे फायदेशीर ठरते.
गर्भवतीने सतत वजन, हिमोग्लोबिन व गर्भाची वाढ तपासून आहारात योग्य ते बदल करणे गरजेचे आहे.
निष्कर्ष : भारतीय आहारपद्धती ही पारंपरिक औषधी गुणधर्म असलेली व नैसर्गिक पोषणदायी आहे. गर्भधारणेच्या काळात संतुलित व विविध घटकांचा समावेश असलेला भारतीय आहार आई व बाळाच्या आरोग्यासाठी अत्यंत फायदेशीर ठरतो. आहारासोबतच सकारात्मक मानसिकता, नियमित व्यायाम व योग्य विश्रांतीदेखील महत्त्वाची आहे. एक स्त्रीरोगतज्ज्ञ म्हणून, मी प्रत्येक गर्भवतीला प्रोत्साहन देतो की ती तिच्या आहाराबाबत जागरूक राहील व सुदृढ मातृत्वाचा आनंद घेईल.
drsnehalspatil@gmail.com