हा ऑप्शन ट्रेडिगमधील ४३००० कोटी रूपयांहून अधिक किंमतीचा घोटाळा मानला जात आहे. सेबीने म्हटल्याप्रमाणे,'जानेवारी २०२३ ते मार्च २०२५ पर्यंत जेन स्ट्रीट ग्रुपचा एकूण नफा ३६,५०२ कोटी होता. ४३,२८९ कोटी रूपये (नफा) इंडे क्स ऑप्शन्समधून आले होते. सेबीने नोंदवले की ग्रुपला स्टॉक फ्युचर्स, इंडेक्स फ्युचर्स आणि कॅश सेगमेंटमध्ये एकत्रित तोटा ७,६८७ कोटी होता.जेन स्ट्रीटने बाजारात शेअरचा किंमती फूगवून कृत्रिम किंमती तयार केल्या. यातून डेरिएटिव (Derivatives) मध्ये कमावण्यासाठी गुंतवणूकदारांचा बुद्धीभेद करत ४३००० कोटींच्या नफ्याची कमाई केली. यानंतर हे शेअर्स बाजारात लक्षणीयरीत्या कोसळले आहेत. सेबी (Securities Exchange Board of India SEBI) नियामक मंडळाने याविषयी अधिक माहितीची जमवाजमव सुरू केली आहे. त्यामुळे याविषयी सेबीचा अधिक तपास सुरू झाल्याचे वृत्त प्रसारमाध्यमांनी दिले होते. सेबीने कंपनीकडून ४८४४ कोटींचा निधीही गोठवला (Frize) केला आहे.
कंपनीने नक्की काय केले ?
कथित प्रकरणात, जेन स्ट्रीट (Jane Street) कंपनीने मुळात डेरिएटीव (Derivative) ट्रेडिंगमध्ये पैसे कमावण्यासाठी पद्धतशीरपणे कट रचला. ज्यामध्ये रोख इक्विटी (Cash Equity), समभाग फ्युचर निर्देशांक (Stock Futures Index), इंडेक्स ऑप्शन्स (Index Option) या प्रकारात या गुंतवणूकीचा समावेश होता. सेबीने दिलेल्या माहितीनुसार, कंपनीने पद्धतशीरपणे सकाळच्या सत्रात बँक निफ्टीत मोठ्या प्रमाणात आक्रमकपणे गुंतवणूक केली व अखेरच्या सत्रात आक्र मकपणे विक्री करत शेअर बाजारातील समभाग (Share)क्रॅश करण्यात हातभार लावला आहे. कथित घोटाळ्यात कंपनीने, काही समभागांच्या किंमतीत कृत्रिम प्रभाव पाडून त्यांच्या इंडेक्स किंमतीत बदल केले. ज्यातून अंतिमतः त्यांनी मो ठा नफा कमावला.
सेबीने नक्की या प्रकरणी काय म्हटले?
सेबीने या प्रकरणाला इंट्रा डे इंडेक्स मॅनिपुलेशन स्ट्रॅटेजी' म्हटले आहे. सेबीच्या म्हणण्यानुसार, 'जेन स्ट्रीट एकाच वेळी अनेक बाजार विभागांमध्ये व्यवहार करत होता. कॅश इक्विटीज, स्टॉक फ्युचर्स, इंडेक्स फ्युचर्स आणि इंडेक्स ऑप्शन्स परंतु हेराफेरी पद्धतीने त्यांनी प्रभाव टाकत किंमतीत फेरफार केली'. व संध्याकाळच्या सत्रात शेअर्सचा पोझिशन उलट्या करत किंमतीत फेरफार केली.
सोप्या भाषेत डेरिएटिव ट्रेडिंग म्हणजे काय?
डेरिव्हेटिव्ह्ज म्हणजे अशी साधने ज्यांचे मूल्य संदर्भातील सिक्युरिटीजमधून घेतले जाते. डेरिव्हेटिव्ह इन्स्ट्रुमेंट्सच्या किंमती आणि त्यांच्या अंतर्गत स्टॉक किंवा निर्देशांकांच्या किंमतींमध्ये मजबूत परस्परसंबंध आहे. या ऑर्डरच्या परिशिष्टात निर्देशांकांभोवती आणि फ्युचर्स आणि पर्यायांभोवती बँकनिफ्टी सारख्या सिंगल स्टॉक आणि निर्देशांकांभोवती मूलभूत प्राइमर प्रदान केला आहे.
जर स्टॉक फ्युचर्स किंवा इंडेक्स फ्युचर्स कॉन्ट्रॅक्टची किंमत अंतर्निहित (Underlying) स्टॉक किंवा इंडेक्स किमतीपेक्षा लक्षणीयरीत्या जास्त असेल, तर मध्यस्थ उच्च किमतीला फ्युचर्स विकू शकतात, कमी किमतीला रोख बाजारात स्टॉक किंवा इंडेक्स घटक खरेदी करू शकतात आणि फ्युचर्स कॉन्ट्रॅक्टच्या समाप्तीनंतर निश्चित नफा मिळवू शकतात. त्याचप्रमाणे, जर स्टॉक फ्युचर्स किंवा इंडेक्स फ्युचर्स कॉन्ट्रॅक्टची किंमत अंतर्निहित स्टॉक किंवा इंडेक्स किमतीपेक्षा लक्षणीय रीत्या कमी असेल, तर विरुद्ध बाजूच्या आर्बिट्रेजची संधी निर्माण होईल. या आर्बिट्रेज रेलिंगमुळे, स्टॉक फ्युचर्स किंवा इंडेक्स फ्युचर्स कॉन्ट्रॅक्टची किंमत सामान्यतः अंतर्निहित स्टॉक किंवा निर्देशांकाच्या किंमतीशी जुळते. स्टॉकच्या किमती आणि स्टॉक ऑप्शनच्या किमती देखील मध्यस्थीद्वारे बांधल्या जातात. कॉल ऑप्शन खरेदी करून स्टॉक किंवा इंडेक्सवर एकाच वेळी पुट ऑप्शन विकल्याने मिळणारा परतावा हा त्या स्ट्राइक किमतीवर त्या स्टॉक किंवा इंडेक्सवर फॉरवर्ड कॉन्ट्रॅक्ट खरेदी करण्यासारखा आहे.
त्याचप्रमाणे, जर मध्यस्थ एखाद्या स्टॉक किंवा निर्देशांकाचे इन-द-मनी (ITM कॉल्स) खरेदी करू शकतील अशा प्रकारे की कॉल ऑप्शनची स्ट्राइक किंमत + पर्यायाचा प्रीमियम स्टॉक किंवा निर्देशांकाच्या सध्याच्या बाजारभावापेक्षा कमी असेल, तर ते असे ITM कॉल्स खरेदी करू शकतील, रोख बाजारात स्टॉक विकू शकतील आणि नफा मिळवू शकतील. उदाहरणार्थ, जर एखादा स्टॉक (किंवा निर्देशांक) १०० वर असेल आणि ITM कॉल ऑप्शनची किंमत ९० वर असेल (म्हणजेच, ९० वर स्टॉक किंवा निर्देशांक खरेदी करण्याचा अधिकार मिळविण्याची किंमत) फक्त ६ रूपये असेल, तर सहभागी हा पर्याय खरेदी करू शकतो, ताबडतोब १०० रूपयांवर स्टॉक (किंवा निर्देशांक) विकू शकतो आणि परिपक्वते च्या (Maturity) वेळी ४ रूपयांच्या निश्चित नफ्यात लॉक करू शकतो.
जर आर्बिट्रेजर्स आयटीएम पुट्स अशा प्रकारे खरेदी करू शकतील ज्याचा प्रीमियम स्टॉक किंवा इंडेक्सच्या सध्याच्या बाजारभावापेक्षा कमी असेल, तर ते असे आयटीएम पुट्स खरेदी करतील, कॅश मार्केटमध्ये स्टॉक खरेदी करतील आणि नफा मिळवतील. उदाहरणार्थ, जर स्टॉक (किंवा इंडेक्स) १०० रुपये असेल आणि आयटीएम पुट ऑप्शनची किंमत ११० रुपये असेल (म्हणजेच, ११० रुपये स्टॉक किंवा इंडेक्स विकण्याचा अधिकार मिळविण्याचा खर्च) फक्त ६ रुपये असेल, तर सहभागी पुट ऑप्शन खरेदी करू शकतो, ताबडतोब १०० रुपये स्टॉक (किंवा इंडेक्स) खरेदी करू शकतो आणि मॅच्युरिटीच्या वेळी ४ रुपये निश्चित नफा मिळवू शकतो. आर्बिट्रेजभोवती ब्रोकरेज, एसटीटी, एक्सचेंज फी आणि मार्जिन आणि फंडिंगचा खर्च यासारखे व्यवहार खर्च असतात, ज्यामुळे काही अकार्यक्षमता निर्माण होऊ शकते. तरीही, आर्बिट्रेज मार्ग एफ अँड ओ डेरिव्हेटिव्ह्ज आणि अंतर्निहित कॅश मार्केटच्या किंमतींना जोडणारे कडक रेलिंग प्रदान करतात. अशा आर्बिट्रेज-चालित रेलिंग (Reeling) अस्तित्वात आहेत हे ज्ञान रोख आणि एफ अँड ओ (Future & Option) मार्केटमधील एक मजबूत आणि इच्छित संबंध सुनिश्चित करते.
सेबीने याविषयी आणखी काय म्हटले?
सेबी म्हणाली,' असे आढळून आले की जेन स्ट्रीट ग्रुपची क्रियाकलाप जीटीव्ही आणि ऑप्शन्स पोझिशनिंगच्या बाबतीत, एक्सपायरी डेच्या आसपास जास्त केंद्रित होती. अशा दिवशी, इंडेक्स क्लोजिंग व्हॅल्यूचा ऑप्शन्स पेऑफवर थेट परिणा म होतो, ज्यामुळे सेटलमेंट निकालांवर प्रभाव पाडण्याचा हेतू आणि संधी दोन्ही निर्माण होतात. या फिल्टरने त्या दिवसांवर विश्लेषणात्मक लक्ष केंद्रित केले जेथे डेरिव्हेटिव्ह मॅनिपुलेशनची क्षमता संरचनात्मकदृष्ट्या सर्वाधिक होती. ५ पुनराव लोकनात (Review) मार्केट मॅनिपुलेशन किंवा सेंटिटी डिस्ट्रॉशनच्या संभाव्य घटना ओळखण्यासाठी मिनिट-वार डेटा पार्सिंग आणि अनेक व्हेरिएबल्सचे ग्राफिकल व्हिज्युअलायझेशन समाविष्ट होते. त्यानंतर ट्रेडिंग वर्तन (Trading Behav iour) मॅनिपुलेटिव्ह स्वरूपाचे होते की नाही हे मूल्यांकन करण्यासाठी आलेखांचे विश्लेषण देखील करण्यात आले.'
नेमका हा प्रकार कधी घडला?
सेबीचा अभ्यासानुसार, 'जानेवारी २०२३ ते मार्च २०२५ दरम्यान, चारही संस्थांनी भारतात इक्विटी पर्यायांमध्ये व्यापार करून एकत्रितपणे ५ अब्ज डॉलर्सचा नफा कमावला' असे देशाच्या बाजार नियामक सेबीने त्यांच्या आदेशात म्हटले आहे. जेन स्ट्रीटच्या मोठ्या भारतातील उपस्थितीला गेल्या वर्षी पहिल्यांदा महत्त्व प्राप्त झाले जेव्हा या फर्मने प्रतिस्पर्धी हेज फंड (Hedge Fund), मिलेनियम मॅनेजमेंटवर मौल्यवान इन-हाऊस ट्रेडिंग स्ट्रॅटेजी चोरल्याचा आरोप करत खटला दाखल केला होता.
नक्की कंपनी काय करते?
जेन स्ट्रीट कॅपिटल ही एक अमेरिकन मालकीची ट्रेडिंग फर्म आहे ज्याचे मुख्यालय न्यू यॉर्क शहरात आहे. न्यूयॉर्क शहर,लंडन, हाँगकाँग,अँमस्टरडॅम, शिकागो आणि सिंगापूर येथील सहा कार्यालयांमध्ये २,६०० पेक्षा जास्त लोकांना रोजगार देते आणि ४५ देशांमधील २०० हून अधिक ठिकाणी मालमत्ता वर्गांच्या विस्तृत श्रेणीचा व्यापार करते. प्रामुख्याने कंपनी क्वांट ट्रेडिंग व्यवहारात अधिक सक्रिय आहे. मार्केट रिपोर्टनुसार, १७ ट्रिलियन डॉलर्सपेक्षा जास्त किमतीच्या सिक्युरिटीज ट्रेडिंग केले आतापर्यंत केले आहे.
एकंदरीतच या प्रकरणानंतर बाजारावरील विश्वासार्हतेवर टीकाकारांनी प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले आहे. आंतरराष्ट्रीय बाजारातील दबाव कायम असताना व भारताचे फंडामेटल मजबूत असताना अशा घोटाळ्यामुळे बाजारात एक प्रकारचा 'डेंट' लागला आहे. मात्र आजही अनेक गुंतवणूकदारांचा बाजारावरील विश्वास, सेबीची वाढलेली पारदर्शकता या अनेक मुद्यांवर पुन्हा एकदा विस्तृत डिबेट होऊ शकते येवढे चित्र मात्र स्पष्ट दिसले आहे.