अजय तिवारी
इस्रायलने १३ जूनच्या रात्री इराणवर अचानक हवाई हल्ला केला. त्यामुळे पश्चिम आशियात एक नवे युद्ध सुरू झाले. या एकाच हल्ल्यामुळे अणुयुद्धाच्या भीतीने त्रस्त असलेल्या शत्रूंमधील संघर्ष टोकाला पोहोचला. त्यात दोन्ही देशांनी एकमेकांवर प्राणघातक हल्ले केले. सुरुवातीच्या संघर्षात कोणीही मागे हटण्यास तयार नव्हते. या युद्धाने १२ दिवसांमध्ये आगीचा वर्षाव केला. त्यात फक्त रॉकेटचा पाऊस, क्षेपणास्त्रांचा नाश, नागरिकांच्या किंकाळ्या आणि लष्करी तळांची राख उरली. इराणने इस्रायलच्या तेल अवीवसारख्या प्रमुख शहरांना लक्ष्य केले, तर इस्रायलने इराणी कमांड आणि अणू संरचना नष्ट करण्यात आपली सर्व शक्ती पणाला लावली. इराणच्या तीन अणुभट्ट्यांवरील अमेरिकेच्या हल्ल्यानंतर, इराणने कतारमधील अमेरिकन तळाला लक्ष्य केले. दरम्यान, अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी दोन्ही देशांदरम्यान युद्धबंदीची घोषणा केली. युद्धबंदीची बातमी आल्यानंतर या संपूर्ण संघर्षात कोणत्या देशाचे किती नुकसान झाले हे तपासले जात आहे. या युद्धाने पश्चिम आशियातील राजकारण आणि सुरक्षिततेला हादरवून टाकले. दोन्ही देशांमधील हा संघर्ष एक सामान्य संघर्ष नव्हता. या युद्धात दोन्ही देशांनी आपल्याकडील सर्वात घातक शस्त्रांचा वापर केला. त्यामुळे दोन्ही देशांमध्ये प्रचंड विनाश झाला. हे युद्ध केवळ क्षेपणास्त्रे आणि ड्रोनपुरते मर्यादित नव्हते, तर सायबर हल्लेही झाले. अणू तळ आणि लष्करी तळांवर हल्ले झाले. या युद्धात इराणचे सर्वात मोठे नुकसान झाले.
१३ जून रोजी इस्रायलने ‘रायझिंग लायन’ नावाच्या गुप्त मोहिमेंतर्गत इराणच्या अनेक महत्त्वाच्या लष्करी आणि अणू तळांना लक्ष्य केले. त्यात किमान २०० हून अधिक इराणी सैनिक, तंत्रज्ञ, शास्त्रज्ञ आणि वरिष्ठ ‘रिव्होल्युशनरी गार्ड’ अधिकारी मारले गेले. यात काही ज्येष्ठ शास्त्रज्ञांचाही मृत्यू झाला. याशिवाय अनेक तळ उद्ध्वस्त झाले. वॉशिंग्टन येथील मानवाधिकार कार्यकर्त्यांच्या गटाने संपूर्ण इराणचे आकडे सादर केले आहेत. त्यांनी सांगितले की, मृतांमध्ये ३८० नागरिक तर सुरक्षा दलाचे २५३ कर्मचारी आहेत. इराणच्या आरोग्य मंत्रालयाने सांगितले की, इस्रायली हल्ल्यात सुमारे ४०० इराणी नागरिक मारले गेले आणि ३०५६ जण जखमी झाले. इस्रायली हल्ल्यात इराणचे अनेक लष्करी कमांडर, अणुशास्त्रज्ञ, नागरिक आणि आयआरजीसी प्रमुख मारले गेले. एक लाखांहून अधिक लोक तेहरानहून उत्तरेकडे पळून गेले. युद्धापूर्वी इराणची अर्थव्यवस्था ३.५ टक्के वाढीने चालत होती. जागतिक नाणेनिधी आणि ‘ऑक्सफर्ड इकॉनॉमिक्स’ने युद्धामुळे ही वाढ ०.३ टक्क्यांपर्यंत घसरली, असे म्हटले. इराणच्या अर्थव्यवस्थेचा ६० टक्के भाग तेल आणि वायू निर्यातीतून येतो. बारा दिवसांच्या हल्ल्यात तीन प्रमुख तेल शुद्धीकरण कारखाने आणि पाइपलाइन्सचे नुकसान झाले. उत्पादन सुमारे ३५ टक्क्यांनी कमी झाले आणि सुमारे दहा अब्ज डॉलर्सचे निर्यात नुकसान झाले.
इराणने इस्रायलवर हजारो प्राणघातक हल्ले केले. यापैकी बहुतेक इस्रायलच्या मजबूत हवाई संरक्षण प्रणाली आयर्न डोम, डेव्हिड्स स्लिंग आणि एरो सिस्टीमने हवेतच नष्ट केले. तथापि, काही क्षेपणास्त्रे आणि ड्रोन निवासी भागात पडल्याने इस्रायलचेही लक्षणीय नुकसान झाले. रुग्णालये, निवासी इमारती, संरक्षण मंत्रालय, पायाभूत सुविधांचे मोठे नुकसान झाले. त्यात हजारो लोक तात्पुरते बेघर झाले. त्याच वेळी इराणच्या क्षेपणास्त्र हल्ल्यामुळे इस्रायलच्या ‘वेझमन इन्स्टिट्यूट ऑफ सायन्स’चे मोठे नुकसान झाले आहे. हा इस्रायलसाठी एक मोठा धक्का मानला जात आहे. कारण येथे इस्रायलच्या अनेक मोठ्या प्रयोगशाळा होत्या. तिथे महत्त्वाचे संशोधक काम करत होते. इराणच्या क्षेपणास्त्र हल्ल्यात इस्रायलमध्ये सुमारे २५ ते ३० लोकांचा मृत्यू झाला. तेल अवीव आणि हैफामध्ये एकूण २४ लोकांचा मृत्यू झाल्याची पुष्टी झाली. इराणी हल्ल्यात इस्रायलमध्ये २०० हून अधिक लोक जखमी झाल्याचे सांगण्यात येत आहे. तज्ज्ञांच्या अंदाजानुसार इस्रायलने युद्धकाळात दररोज ७२५ दशलक्ष डॉलर्स खर्च केले. हे एक अत्यंत महागडे युद्ध ठरले. हा संघर्ष आणखी काही दिवस चालू राहिला असता तर एकूण खर्च दरमहा १२ अब्ज डॉलर्सपर्यंत पोहोचला असता. याखेरीज इस्रायलमध्ये निवासी इमारती, संरक्षण मंत्रालय, पायाभूत सुविधांचे मोठे नुकसान झाले, हजारो लोक बेघर झाले. तेल शुद्धीकरण कारखाने, बंदरे, विमानतळ आणि गॅस क्षेत्रे प्रभावित झाली. उत्पादन, प्रवास आणि व्यापार ठप्प झाला.
युद्ध संपत असताना इराणने कतारमधील अमेरिकेच्या अल-उदेद या लष्करी तळावर क्षेपणास्त्र हल्ला करून संपूर्ण जगाला आश्चर्यचकित केले. अमेरिकेने इराणच्या फोर्डो, नतान्झ आणि इस्फहान येथील अणू तळांवर केलेल्या हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणून इराणने हा हल्ला केला; पण इराणने कतार आणि अमेरिकेला या हल्ल्याची आगाऊ माहिती दिली होती, असे नंतर सांगण्यात आले. त्यामुळे हा कोणत्या प्रकारचा हल्ला होता, असा प्रश्न निर्माण होतो. कतारमधील अमेरिकन हवाई तळावर इराणचा हल्ला केवळ प्रतिकात्मक होता. जीवित आणि मालमत्तेचे कमीत कमी नुकसान व्हावे म्हणून ही माहिती आगाऊ देण्यात आली होती. परिणामी, इराणची बहुतेक क्षेपणास्त्रे नष्ट झाली आणि त्यात कोणतीही जीवितहानी झाली नाही. अमेरिकेच्या हल्ल्यानंतर सूड उगवण्यासाठी इराणने हा हल्ला केला होता. याची पुष्टी अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी केली. त्यांनी ‘ट्रुथ सोशल’वर केलेल्या पोस्टमध्ये ‘इराणचा प्रतिसाद ‘कमकुवत आणि अपेक्षित’ होता आणि आशा आहे की आता यापुढे द्वेष निर्माण होणार नाही’, असे म्हटले. शिवाय आधीच हल्ल्याची माहिती दिल्याबद्दल ट्रम्प यांनी इराणचे आभार मानले. त्यामुळे एकही जीवितहानी झाली नाही आणि कोणीही जखमी झाले नाही. कदाचित आता इराण या प्रदेशात शांतता आणि सौहार्दाकडे वाटचाल करू शकेल आणि मी इस्रायलला शांततेचा मार्ग अवलंबण्यास सांगू शकेन, असे ते म्हणाले.
काही तासांनंतर ट्रम्प यांनी दुसऱ्या पोस्टमध्ये इराण आणि इस्रायल पूर्ण आणि कायमस्वरूपी युद्धबंदीवर सहमत झाले आहेत. पुढील सहा तासांत ती लागू होईल, अशी घोषणा केली, पण ट्रम्प यांचा हा दावाही आतापर्यंत खोटा ठरला आहे. इराण आणि इस्रायलमध्ये भयंकर युद्ध सुरू आहे. अमेरिकेने २२ जून रोजी इराणच्या अणू तळांवर हल्ला केला आणि हा ‘एकदाचा हल्ला’ असल्याचे आधीच सांगितले होते. त्यानंतर प्रत्युत्तर देण्यासाठी इराणवर दबाव होता. हल्ल्याला प्रत्युत्तर म्हणून कतारमधील अमेरिकेन तळावर हल्ला करतानाही इराणला मोठे युद्ध नको होते, कारण त्याची अर्थव्यवस्था आधीच कमकुवत झाली आहे. म्हणूनच इराणने कतारमधील अल-उदेइद तळावर लक्ष्य केले. तिथे अमेरिकन लष्कराच्या सेंट्रल कमांडचे मुख्यालय आहे. कतारमध्ये हल्ला करण्यामागील आणखी एक कारण म्हणजे इराण आणि कतार यांच्यात चांगले संबंध आहेत. कतारने या भागात तटस्थ मध्यस्थाची भूमिका बजावली आहे. इस्रायल आणि हमास यांच्यातील चर्चेत कतारचीच मध्यस्थी यशस्वी झाली होती. हल्ल्यापूर्वी इराणने कतारला माहिती दिली. त्यानंतर कतारने त्याचे हवाई क्षेत्र बंद केले. अमेरिकेने गेल्या एका आठवड्यात अल-उदेइदवरून आपली बहुतेक विमाने हटवली. १९ जूनपर्यंत तिथे फक्त पाच अमेरिकन विमाने उरली होती. यावरून या हल्ल्यामागे मोठे नुकसान करण्यापेक्षा आपली ताकद दाखवणे हा इराणचा उद्देश होता, हे स्पष्ट होते. त्यामुळे कधी गंभीर तर कधी लुटुपुटुचे वाटणारे हे युद्ध आटोक्यात आल्याचे दिसत आहे, मात्र त्यातून खरेच काही साध्य झाले का, हा प्रश्न उरतो. विशेषत: इराणने अमेरिकेच्या हल्ल्यापूर्वी आपले समृद्ध युरेनियम हलवल्याचे म्हटले गेल्याने वास्तव गुलदस्त्यातच राहिले.
गेल्या १२ दिवसांपासूनच्या इराक-इस्रायल युद्धावर अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी युद्धबंदी झाल्याचे जाहीर केले. अर्थात त्यानंतरही दोन्ही राष्ट्रांनी एकमेकांवर हल्ला केला. इराणचे अणुबाॅम्ब नष्ट झाल्यामुळे युद्धबंदी करण्यात काहीच अडचण नाही, असे समजून इस्रायलनेही युद्धबंदी करण्यास संमती दिली. युद्धबंदी झाली की नाही, हा वादाचा मुद्दा असला, तरी या युद्धात नुकसान, फायदा कोणाचा झाला, हे नीट उमगले नाही.