योनी व गर्भाशय घसरण

स्त्री आरोग्य डॉ. स्नेहल पाटील

गर्भाशय घसरण, ज्याला वैद्यकीय भाषेत “यूटेरिन प्रोलॅप्स” (Uterine Prolapse) असे म्हणतात, ही स्त्रियांमध्ये आढळणारी एक सामान्य पण दुर्लक्षित समस्या आहे. अनेक वेळा स्त्रिया लाज किंवा भीतीमुळे याची योग्य वेळी माहिती देत नाहीत, परिणामी त्रास अधिक वाढतो. एक स्त्रीरोगतज्ज्ञ म्हणून मी यावर जागरूकता वाढवण्याचा प्रयत्न करते. या लेखामध्ये आपण गर्भाशय प्रोलॅप्सची कारणे, लक्षणे, निदान, उपचार व प्रतिबंधात्मक उपाय यांचा सविस्तर आढावा घेणार आहोत.

गर्भाशय प्रोलॅप्स म्हणजे काय?

गर्भाशय प्रोलॅप्स म्हणजे गर्भाशय (uterus) हे त्याच्या नैसर्गिक स्थितीतून खाली सरकून योनीमार्गात (vagina) येणे. हे सरकणे सौम्य, मध्यम किंवा तीव्र स्वरूपाचे असू शकते. काही गंभीर प्रकरणांमध्ये गर्भाशय पूर्णपणे योनीच्या बाहेर येतो, याला “पूर्ण प्रोलॅप्स” (complete prolapse) म्हणतात.
गर्भाशय प्रोलॅप्सची कारणे
गर्भाशयास योग्य ठिकाणी धरून ठेवणाऱ्या स्नायू व लिगामेंट्स जर कमकुवत झाल्या, तर ही समस्या उद्भवू शकते. हे कमकुवतपण विविध कारणांमुळे होऊ शकते:
१. Complicated or multiple childbirths-वारंवार होणारी व अवधी प्रसूती हे प्रमुख कारण असते.
२. वाढलेले वय आणि रजोनिवृत्ती (Menopause)-इस्ट्रोजेनच्या पातळीत घट झाल्यामुळे स्नायू कमजोर होतात.
३. गर्भावस्थेदरम्यानचा अति ताण
४. जास्त वजन उचलणे, दीर्घकाळ खोकला किंवा बद्धकोष्ठता
५. जास्त वजन (Obesity)

लक्षणे
गर्भाशय प्रोलॅप्सची लक्षणे तीव्रतेवर अवलंबून असतात. सौम्य प्रोलॅप्समध्ये कोणतीही लक्षणे दिसू नयेत, पण तीव्र स्वरूपात खालीलप्रमाणे त्रास होऊ शकतो:
- योनीत जडपणा किंवा दाब जाणवणे
- योनीतून काहीतरी बाहेर येतेय अशी जाणीव
- लघवी करताना अडथळा, जळजळ किंवा वारंवार लघवी होणे
- लैंगिक संबंधात वेदना
- पाठदुखी, कंबरदुखी
-चालताना किंवा उभे राहिल्यावर त्रास वाढणे

निदान
रोगनिदान मुख्यतः वैद्यकीय तपासणीवर आधारित असते. एक साधी पेल्विक चाचणी (pelvic examination) यामध्ये खूप उपयुक्त ठरते. काही वेळा अधिक सखोल माहितीसाठी अल्ट्रासोनोग्राफी किंवा MRI चाचण्या वापरल्या जातात.
उपचार
उपचार पद्धती प्रोलॅप्सच्या टप्प्यावर (degree of prolapse), रुग्णाच्या वयावर, भविष्यातील गर्भधारणेच्या इच्छेवर व एकूण आरोग्यावर आधारित असतात.
१. औषधोपचार व व्यायाम:
- सौम्य प्रोलॅप्ससाठी “किगेल्स व्यायाम” (Kegel exercises) अतिशय उपयुक्त असतो. हे व्यायाम पेल्विक स्नायूंना बळकट करतात.
- काही वेळा इस्ट्रोजेन क्रीम्स वापरून योनीतील ऊतक बळकट केले जातात.
२. पेसरी (Pessary):
- योनीमध्ये घालण्याजोगे एक उपकरण जे गर्भाशयाला योग्य ठिकाणी धरून ठेवते.
- ही शस्त्रक्रियेचा पर्याय असू शकतो, विशेषतः वयोवृद्ध स्त्रियांसाठी.
३. शस्त्रक्रिया (Surgery):
- गंभीर प्रोलॅप्समध्ये शस्त्रक्रिया हाच एकमेव पर्याय उरतो.
- यामध्ये “हिस्टेरेक्टॉमी” (गर्भाशय काढून टाकणे) केली जाऊ शकते.
- नवीन तंत्रज्ञानानुसार काही शस्त्रक्रिया योनीमार्गातून किंवा लेप्रोस्कोपिक पद्धतीने
केल्या जातात.
प्रतिबंधक उपाय
- नियमित पेल्विक फ्लोअर व्यायाम
- प्रसूतीदरम्यान काळजीपूर्वक आणि सुरक्षित वातावरण
- दीर्घकाळ बद्धकोष्ठता टाळणे
- सतत वजन उचलणे टाळणे
-आहारामध्ये फायबर आणि पाणी पुरेसे घेणे
- वयोमानानुसार नियमित तपासणी

निष्कर्ष
गर्भाशय प्रोलॅप्स ही एक शारीरिक त्रासदायक आणि मानसिकदृष्ट्याही क्लेशदायक अवस्था असू शकते. मात्र याबाबत लाज न बाळगता योग्य वेळी स्त्रीरोगतज्ज्ञांचा सल्ला घेणे हेच सर्वात महत्त्वाचे आहे. योग्य उपचार, आहार, व्यायाम आणि मानसिक तयारी यामुळे अनेक स्त्रिया यावर यशस्वीरित्या मात करू शकतात. आपल्या शरीराची काळजी घेणे हे आपले कर्तव्यच आहे, आणि त्यात कोणतीही लाज वाटण्याचे
कारण नाही.

[email protected]