आय तंत्रज्ञान (कृत्रिम बुद्धिमत्ता) हा आता परवलीचा शब्द वाटू लागला आहे. महाराष्ट्रासारख्या राज्यात शेती, उद्योगधंद्यांसह विविध क्षेत्रांत एआयचा मोठ्या प्रमाणात वापर होऊ लागला आहे. जणू ती एआयच्या लोकशाहीची एक प्रक्रिया सुरू आहे, असे म्हटले तरी वावगे ठरणार नाही. उत्साही लोकांच्या छोट्या वर्तुळांपुरते एआय आता मर्यादित राहिलेले नाही. गुगल कोलॅब, मायक्रोसॉफ्टच्या अझ्युर ओपन एआय सर्व्हिसच्या विविध मॉडेल्ससारख्या डेटा विश्लेषण आणि मशीन लर्निंग सेवा, एआय डेव्हलपमेटमध्ये कर्मचाऱ्यांच्या मोठ्या वर्तुळाला समाविष्ट करणे आजच्या घडीला पूर्वीपेक्षा सोपे झाले आहे. ज्यात कोणालाही प्रकल्पांसाठी कोड लिहिण्याची आणि शेअर करण्याची सुविधा मिळत आहे.
एआय म्हणजे काय आणि तंत्रज्ञानाचा प्रभावीपणे वापर करण्यासाठी एआय दैनंदिन कामांमध्ये कसा लागू होऊ शकतो याबद्दल व्यावसायिक वापरकर्त्यांना योग्यरीत्या प्रशिक्षण देण्याची गरज आहे, याकडे सरकारने लक्ष देण्याची गरज आहे. चीन आणि फ्रान्समध्ये एआय तंत्रज्ञानाचा वापर मोठ्या प्रमाणात होत असताना, देशात विशेषत: महाराष्ट्रात मुख्यमंत्री देवेद्र फडणवीस यांच्या नेतृत्वाखाली महायुती सरकारने एआयचा अधिकाधिक वापर करण्याचा निर्णय घेतला आहे. त्याचाच एक भाग म्हणून, ‘मुंबई टेक वीक २०२५’ या आशियातील सर्वात मोठ्या ‘एआय’ महोत्सवाची घोषणा मुख्यमंत्री देवेद्र फडणवीस यांनी केली आहे. टेक आंत्रप्रेन्योअर्स असोसिएशन ऑफ मुंबई सोबत मुंबईच्या तंत्रज्ञान क्षेत्राला चालना देण्यासाठी शासन सर्वतोपरी मदत करत असल्याचे मुख्यमंत्र्यांनी स्पष्ट केले आहे. या महोत्सवाच्या माध्यमातून मुंबईला ‘आशियाचा एआय सँडबॉक्स’ म्हणून जागतिक स्तरावर स्थान मिळवून देण्याचा प्रयत्न महायुती सरकारकडून केला जात आहे. या महोत्सवाच्या माध्यमातून ‘एआय’ तंत्रज्ञानाचा व्यावसायिक वापर, स्टार्टअप्ससाठी नवीन संधी, भारतीय ‘एआय’ संशोधन आणि उद्योजकांसाठी गुंतवणूक व नोकऱ्या उपलब्ध करून देण्यावर भर दिला जाणार आहे.
देश-विदेशातील तंत्रज्ञ, संशोधक आणि गुंतवणूकदारांसाठी हा कार्यक्रम या क्षेत्रातील संधींचे दार उघडणारा ठरणार आहे. एआय लोकशाहीकरणामुळे एआय वापरकर्त्यांना विशेष एआय अगदी तांत्रिक ज्ञान नसलेल्यांच्या हातात मिळत आहे.
दुसऱ्या बाजूला, देशभरात विविध प्रकारचे सायबर फसवणुकीचे प्रकार सुरू आहेत. येत्या काळात विशेषतः सायबर क्राईमवर लक्ष द्यावे लागणार आहे. महाराष्ट्राने सायबर प्लॅटफॅार्म तयार केला आहे. केंद्र शासनानेही या प्लॅटफॅार्मचे कौतुक केले आहे. सायबर क्राईममुळे जग वेगाने बदलत आहे. सायबर गुन्हेगारांकडून एआयचा वापर करून सामान्य माणसाला भुरळ घालण्याचे प्रयत्न सुरू आहेत. हे सायबर युद्ध रोखायचे असल्यास तंत्रज्ञानानेच सक्षमपणे उत्तर देण्याची गरज आहे.
भविष्याचा वेध घेत एआय क्षेत्रात स्टार्टअप निर्मितीची गरज आहे. एआय क्षेत्रातील विद्यार्थ्यांच्या स्टार्टअप्सना सर्वतोपरी सहकार्य करण्याचा निर्णय महाराष्ट्र सरकारने घेतला आहे, ही स्वागतार्ह बाब आहे. एआयमधील अलीकडच्या प्रगतीचा आपल्या प्रत्येकावर खोलवर परिणाम झाला आहे, हे पाहणेही औत्सुक्याचे आहे. वैयक्तिक सेवांपासून ते आरोग्यसेवा आणि अंतराळ प्रवासात अकल्पनीय सुधारणांपर्यंत एआयचा वापर होत आहे. दुसरीकडे, ही गैर-मानवी बुद्धिमत्ता समान मूल्ये आणि मानव म्हणून आपली भूमिका आणि प्रासंगिकता सामायिक करेल का हा एक चिंतेचा विषय आहे. मात्र, एआयचे लोकशाहीकरण केल्याने कदाचित एआयच्या विकासात अनेकांचा सहभाग वाढू शकेल आणि अधिक चांगल्यासाठी तंत्रज्ञानाला आकार देण्याची आपली सर्वोत्तम संधी म्हणून समतापूर्ण समाज निर्माण होऊ शकेल, अशी आशा करायला हरकत नाही.
एआय तंत्रज्ञान आपल्या समाजाला आकार देत असताना, आपण मानव म्हणून एआयच्या विकासाला आणि त्याच्या वापराला आकार देत आहोत. तंत्रज्ञान स्वतःच आव्हान देत नाही; परंतु त्याचा संभाव्य वापर ठरवतो की, आपण निराशाजनक समाजाकडे जात आहोत की, सर्वसमावेशक समाजाकडे. एआयचे लोकशाहीकरण करून, आपण मानव म्हणून आपले नशीब कसे घडवतो हे नियंत्रित करू. एआयचा विकास आता अभियांत्रिकी कार्य नाही तर आपल्या भविष्याला आकार देण्याचे काम आहे, ज्यासाठी काळजीपूर्वक विचार करणे आणि कठीण नैतिक आणि नैतिक प्रश्नांना तोंड देणे आवश्यक आहे. एआयचे विकासक, संरक्षक, ग्राहक आणि नागरिक म्हणून आपल्याला याची जाणीव असणे आवश्यक आहे आणि जगाच्या भल्यासाठी आपली भूमिका बजावणे आवश्यक आहे. एआयचे लोकशाहीकरण म्हणजे एआय तंत्रज्ञान अधिक सुलभ, समावेशक आणि सहभागी बनवणे हा होय. या प्रक्रियेत ओपन-सोर्स एआय फ्रेमवर्क, शैक्षणिक कार्यक्रम, नियामक धोरणे आणि पक्षपात आणि नैतिक चिंता दूर करण्यासाठी प्रयत्न यांसारख्या उपक्रमांचा समावेश आहे. ते खेळाचे क्षेत्र समान करू शकते आणि विद्यमान सामाजिक-आर्थिक असमानता भरून काढू शकते. एआय साधने आणि संसाधनांना समान प्रवेश प्रदान करून, व्यक्ती सर्जनशीलता वाढवू शकतात, नवोन्मेष करू शकतात आणि अर्थव्यवस्थेत सक्रियपणे सहभागी होऊ शकतात.
एआय ही बऱ्याच काळापासून चित्रपट आणि विज्ञानकथांमध्ये एक लोकप्रिय थीम आहे. असे चित्रपट बनवले जातात जिथे एआयला सर्वनाश वाचवणारा नायक म्हणून दाखवले जाते. चित्रपटांमध्ये मानवांना एआयच्या प्रेमात पडताना देखील दाखवले आहे! आता एआय तंत्रज्ञान आपल्या आयुष्याशी निगडित झाले आहे. काळाची पावले ओळखून हे तंत्रज्ञान आपल्याला स्वीकारावे लागेल, यातच हित जपलेले आहे.