महाराष्ट्राची लाडकी बहीण योजना ही महिलांना फक्त आर्थिक सहाय्य देणारीच योजना नाही, तर तो राज्यभरातील महिलांच्या जीवनाला आकार देणारा हा एक परिवर्तनशील उपक्रम आहे. देवेंद्र फडणवीस यांच्या नेतृत्वाखालील महायुती सरकारने सुरू केलेली ही योजना महिलांना आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करण्यासाठी मासिक पैसे देते, ज्यामुळे महिलांना उद्योजक बनण्यासाठी उद्युक्त करते तसेच आर्थिक साक्षरता निर्माण करण्यास सक्षम करते. बऱ्याचदा मोफत म्हणून नाकारल्या जाणाऱ्या पारंपरिक कल्याणकारी उपाययोजनांप्रमाणे, ही योजना दरमहा ₹१,५०० देणारी नाही, तर ती महिलांना आर्थिक अडथळे दूर करण्यासाठी आणि त्यांच्यात आत्मनिर्भरता निर्माण करणारी आहे. पुन्हा सत्तेत आल्यानंतर हीच रक्कम ₹२,१००पर्यंत वाढवण्याचा सरकारचा मानस आहे. महाराष्ट्रातील २.६ कोटींहून अधिक महिलांना या योजनेचा लाभ झाला असून यामुळे अनेकांनी त्यांच्या उद्योजकतेच्या प्रवासाला सुरुवात केली आहे. त्यामुळे हा जगातील सर्वात मोठा मायक्रोफायनान्स उपक्रम बनला आहे.
आर्थिक स्वातंत्र्याचा मार्ग लाडकी बहीण योजनेमुळे महिलांसाठी एक सातत्यपूर्ण उत्पन्न निर्माण झाले आहे. त्याचा वापर महिला लहान व्यवसाय सुरू करण्यासाठी किंवा विस्तार करण्यासाठी करू शकतात. शिवणकाम, लहान किरकोळ सामानांची दुकाने आणि अन्नप्रक्रिया यांसारख्या उपक्रमांसाठी बीज भांडवल म्हणून याचा उपयोग होत आहे. ₹२,१००पर्यंत होणारी प्रस्तावित वाढ महाराष्ट्रातील महिला उद्योजकांना आणखी मदत करू शकते. त्यामुळे त्यांना आर्थिक स्वायत्तता आणि आत्मविश्वास प्राप्त करण्यास मदत होईल. याबाबत पुण्यातील सुशीला शिंदे सांगतात की, या योजनेमुळे मी माझ्या शिवणकामाच्या यंत्राची दुरुस्ती करू शकले आणि एक लहान शिवणकाम व्यवसाय सुरू करण्यासाठी यंत्रसामग्री खरेदी करू शकले. मला आता कोणावरही अवलंबून राहण्याची गरज नाही. मी माझ्या कुटुंबासाठीही कमावते. आर्थिक साक्षरता आणि आत्मविश्वास वाढवणे या योजनेसाठी आधारशी बँक खाते जोडणे आवश्यक असल्याने महिलांमध्ये आर्थिक साक्षरतेस चालना मिळत आहे. ज्यांच्याकडे बँक खाते नव्हते अशा अनेकांना आता बचत, गुंतवणूक आणि मूलभूत हिशेब राखणे, व्यवसाय व्यवस्थापित करण्यासाठी आवश्यक असणारी कौशल्ये समजू लागली आहेत.
ग्रामीण महाराष्ट्रात, महिला त्यांच्या पैशाचे प्रभावीपणे व्यवस्थापन करण्यास शिकत आहेत. त्यांच्या मासिक वेतनाकडे त्या आर्थिक सुरक्षा निर्माण करण्याची आणि त्यांच्या भविष्याचे नियोजन करण्याची संधी म्हणून पाहत आहेत. सातारा येथील रेखा पाटील यांनी सांगितले की, पूर्वी माझ्याकडे बँक खाते नव्हते आणि बँकेत जाण्यास मला संकोच वाटत होता. पण आता, मी या पैशाकडे माझ्या आर्थिक स्वातंत्र्याची सुरुवात म्हणून पाहते. मी एक बचत खातेही उघडले आणि माझा खर्च अधिक चांगल्याप्रकारे हाताळायला सुरुवात केली आहे. स्वयंसहाय्यता गट आणि सामूहिक उद्योगांचे सक्षमीकरण ग्रामीण भागात, ही योजना स्वयंसहाय्यता गटांच्या (एसएचजी) निर्मितीला चालना देत आहे, जो सूक्ष्म वित्तपुरवठ्याचा एक महत्त्वाचा घटक आहे. हे गट महिलांना संसाधने एकत्रित करण्यास, सामूहिक सौदेबाजीची शक्ती वाढविण्यास आणि समवयस्कांना कर्ज देण्यास सक्षम करतात. असे गट ग्रामीण अर्थव्यवस्थेसाठी महत्त्वपूर्ण आहेत, ज्यामुळे महिलांना त्यांच्या समुदायांमध्ये परिवर्तन घडवून आणू शकतील असे मोठे उपक्रम हाती घेता येतात. नाशिकच्या स्वयंसहाय्यता गटाच्या सदस्या सविता गायकवाड सांगतात की, या योजनेच्या मासिक मिळकतीचा वापर करून आम्ही सातजणी स्वयंसहाय्यता गट सुरू करण्यासाठी आणि घरी बनवलेले अल्पोपहार विकण्यासाठी एकत्र आलो आहोत. ही पहिली दिवाळी होती जेव्हा आम्ही आमच्या नफ्यातून कुटुंबासाठी काहीतरी विकत घेतले.
ही योजना आम्हाला एकत्र काहीतरी तयार करण्याची शक्ती देते. कामगारांच्या सहभागाला आणि आर्थिक समावेशकतेला प्रोत्साहन माझी लाडकी बहीण योजनेतून मिळणारे सातत्यपूर्ण उत्पन्न जास्तीत जास्त महिलांना कामाच्या ठिकाणी प्रवेश करण्यास किंवा पुन्हा प्रवेश करण्यास सक्षम करते. या योजनेच्या आर्थिक पाठिंब्याने, महिला आता वाहतूक, कौशल्यविकास आणि शिक्षण यांसारख्या आवश्यक खर्चांची भरपाई करू शकतात. त्यामुळे त्यांना पूर्वी आर्थिक अडचणींमुळे दुर्गम वाटत असलेल्या नोकऱ्या मिळू शकतात. कोल्हापूरच्या गीता मोरे या तरुणीने आपले आभार व्यक्त करताना सांगितले की, या योजनेमुळे मला ब्युटीशियनच्या अभ्यासक्रमासाठी पैसे देण्याचे स्वातंत्र्य मिळाले. आता, माझ्याकडे माझा स्वतःचा व्यवसाय सुरू करण्यासाठी कौशल्य आणि निधी आहे. यामुळे मला माझ्या उदरनिर्वाहाकरिता एक नवीन साधन निर्माण झाले आहे. " महिलांच्या आर्थिक स्वातंत्र्याला चालना देऊन लाडकी बहीण योजना स्थानिक अर्थव्यवस्थेलाही चालना देते. महिला छोट्या व्यवसायात गुंतवणूक करतात आणि आर्थिक कौशल्ये प्राप्त करतात. त्यामुळे गावे आणि तालुक्यांच्या आर्थिक सुधारणेच्या भागावर सकारात्मक परिणाम होतो, ज्यामुळे स्थानिक जीडीपीमध्ये योगदान मिळते. महिला उद्योजकांचे हे वाढते जाळे महाराष्ट्रातील ग्रामीण आणि शहरी समुदायांच्या आर्थिक वाढीसाठी एक शक्तिशाली चालक आहे.
महिलांच्या आर्थिक आकांक्षांमध्ये सांस्कृतिक बदल घडवून आर्थिक पाठिंब्याच्या पलीकडे, ही योजना महिलांना स्वतःला आर्थिक योगदानकर्ते म्हणून पाहण्याची प्रेरणा देत आहे. त्यांच्या मासिक उत्पन्नाची क्षमता ओळखून, अनेकजण उद्योजकीय स्वप्नांचा पाठपुरावा करण्यासाठी प्रेरित होत आहेत, ज्यामुळे आर्थिक लैंगिक विषमता दूर होण्यास मदत होते. स्वातंत्र्य आणि उद्योजकतेला प्रोत्साहन देणारी लाडकी बहीण, ही योजना महाराष्ट्रातील महिलांच्या आर्थिकदृष्ट्या सक्षम भविष्यासाठी भक्कम पाया रचत आहे हे मात्र निश्चित.