अर्चना सरोदे, मानाचा गाभारा
हिंदू धर्मात विविध प्रकारच्या रुढी, परंपरा पाळल्या जातात. हिंदू धर्मात कपाळावर कुंकू लावण्याला खूप जास्त महत्त्व आहे. हिंदू परंपरेत कुमकुम हे केवळ शोभेचे चिन्हं नसून ते ऊर्जा, शक्ती व अध्यात्मिक जागृतीचे प्रतीक आहे. धर्मग्रंथांमधे कुंकवाचे वर्णन एक शक्तिशाली अध्यात्मिक पदार्थ म्हणून केले गेले आहे ज्याचे धार्मिक आणि यौगिक महत्त्व आहे. कुमकुम हे शक्तिचे प्रतिनिधित्व करते जी निर्मिती आणि परिवर्तनासाठी जबाबदार असलेली आदिम ऊर्जा आहे. तिचा तेजस्वी लाल रंग शक्ती, चैतन्य आणि शुभतेचे प्रतीक आहे. हिंदू अध्यात्माची खरी ओळख कुंकू किंवा तिलक आहे. असे मानले जाते की तिलक लावल्याने मन नेहमीच उंचावते आणि समाजात अभिमान निर्माण होतो. हिंदू कुटुंबांमध्ये कोणत्याही शुभ प्रसंगी कुंकू किंवा तिलक लावण्याची परंपरा आहे.
कुंकू किंवा तिलक भुवयांच्या मध्ये नाकाच्या वर लावला जातो. तो थेट मेंदूशी जोडलेला असतो, जो आपल्या विचार आणि चिंतनाचे केंद्र आहे. येथेच अज्ञ चक्र स्थित आहे. ते ज्ञान आणि चेतनेचे केंद्र आहे. कुंकू किंवा तिलक लावल्याने अज्ञ चक्र जागृत होते. त्यामुळे धार्मिकतेची भावना येते. कुंकू किंवा तिलक लावल्याने मन एकाग्र होण्यास मदत होते. खरं तर, आपल्या शरीरात सात सूक्ष्म ऊर्जा केंद्रे आहेत. त्यांना चक्र म्हणतात, ज्यामध्ये प्रचंड प्रमाणात ऊर्जेचा साठा असतो. आपल्या मेंदूच्या मध्यभागी अज्ञ चक्र आहे. आपल्या शरीराच्या तीन नसा, आदा, पिंगला आणि सुषुम्ना, या चक्रावर एकत्रित होतात. म्हणूनच हे स्थान आपल्या शरीरातील एक महत्त्वाचे स्थान मानले जाते. त्या स्थानाला गुरुस्थान म्हणतात. तसेच जिथे त्या एकत्र येतात त्या जागेला त्रिवेणी किंवा संगम असे देखील म्हणतात. संपूर्ण शरीर येथून नियंत्रित होते. हे आपल्या चेतनेचे प्राथमिक स्थान देखील आहे आणि म्हणूनच ते शरीरातील सर्वात पूज्यनीय स्थान आहे. योगामध्ये, ध्यान करताना मन या ठिकाणी केंद्रित असते. या कारणास्तव, हे स्थान शरीरातील सर्वात पवित्र मानले जाते. हे स्थान शांत ठेवण्यासाठी चंदनाचा तिलक लावला जातो. जर चंदनाचा तिलक नियमितपणे लावला, तर डोकेदुखी सारख्या समस्या उद्भवत नाहीत. शास्त्रज्ञांच्या मते, आपल्या मेंदूमध्ये सेरोटोनिन आणि बीटा-अँडॉर्फिन नावाची रसायने नेहमीच बाहेर पडतात, जी आपल्या शरीराला ऊर्जा प्रदान करतात. कुंकू किंवा तिलक लावल्याने या रसायनांचे संतुलन राखले जाते. पुराणांमध्ये असे म्हटले आहे की संगम नदीवर गंगेत स्नान केल्यानंतर तिलक लावल्याने मोक्ष मिळतो. म्हणूनच पुजारी स्नान केल्यानंतर त्यांच्या भक्तांना एक विशेष तिलक लावतात. खरं तर, आपल्या शरीरात सात सूक्ष्म ऊर्जा केंद्रे आहेत, जी अफाट शक्तीचे साठे आहेत. त्यांना चक्र म्हणतात. अज्ञ चक्र कपाळाच्या मध्यभागी स्थित आहे, जिथे आपण तिलक लावतो. हे चक्र आपल्या शरीरातील सर्वात महत्त्वाचे बिंदू आहे. तिलक लावल्याने व्यक्तीचा स्वभाव सुधारतो आणि पाहणाऱ्यावर त्याचा सकारात्मक परिणाम होतो.
तिलक एका विशिष्ट उद्देशासाठी देखील लावला जातो, जसे की मोक्ष प्राप्त करण्यासाठी अंगठ्याने लावणे, शत्रूचा नाश करण्यासाठी तर्जनी बोटाने, संपत्ती मिळविण्यासाठी मधल्या बोटाने आणि शांती प्राप्त करण्यासाठी अनामिका बोटाने तिलक लावला जातो. सामान्यतः अनामिका बोटाने तिलक लावला जातो आणि फक्त चंदनाचा वापर केला जातो. तिलकासोबत तांदूळ लावल्याने देवी लक्ष्मी प्रसन्न होते असे मानले जाते. कुंमकुमच्या लाल रंगात आपल्याला फक्त एक रंगच नाही तर भक्ती, अध्यात्म आणि सांस्कृतिक ओळखीचे एक जिवंत प्रतीक सापडते. दैनंदिन उपासनेच्या पवित्र विधींपासून ते उत्सवांच्या भव्यतेपर्यंत, कुंकू हे एक चिरस्थायी प्रतीक आहे, जे हिंदूंच्या पिढ्यांना परंपरा आणि अध्यात्माच्या कालातीत धाग्याशी जोडते. आजच्या बदलत्या प्रगत युगातही भारतात कुंकू लावण्याची पद्धत टिकून आहे. पण कुंकू लावण्याच्या पद्धतीत बदलत्या काळानुसार बदल होत गेलेत, हेही तितकंच खरं आहे. अलीकडे कुंकवाच्या जागी लाल गंध व टिकल्या वापरल्या जातात. पण त्याचा संबंधही मांगल्य व सौभाग्याशी आहे. त्यामुळे पद्धत बदलली असली तरी आपली संस्कृती अद्यापही जपली जाते आहे. हे ही नसे थोडके.....
