गर्भधारणा ही एका स्त्रीच्या आयुष्यातील अत्यंत नाजूक आणि भावनिक प्रक्रिया आहे. अनेक वेळा ही गर्भधारणा अनपेक्षित, अनिच्छित किंवा आरोग्यदायी नसलेल्या परिस्थितीत घडते. अशा वेळी स्त्रीला सुरक्षित गर्भपाताची सुविधा मिळणे हा तिचा मूलभूत आरोग्याचा आणि प्रजननाधिकाराचा भाग आहे. भारतात मेडिकल टर्मिनेशन ऑफ प्रेग्नन्सी (एमटीपी) अॅक्टअंतर्गत विशिष्ट नियम व मार्गदर्शक तत्त्वांनुसार सुरक्षित गर्भपात करण्याची परवानगी आहे. एक स्त्रीरोगतज्ज्ञ म्हणून माझ्या अनुभवातून स्पष्ट होते की योग्य वेळी, योग्य पद्धतीने प्रशिक्षित वैद्यकीय तज्ज्ञांकडून केलेला गर्भपात हा पूर्णपणे सुरक्षित, प्रभावी आणि जीवनरक्षक ठरू शकतो.सुरक्षित गर्भपाताची गरजअनपेक्षित गर्भारपण, बलात्कार, गर्भात असलेले आनुवंशिक विकार, आईचे शारीरिक आजार (जसे हृदयरोग, किडनीचे आजार, उच्च रक्तदाब), औषधांचे दुष्परिणाम किंवा गर्भ टिकविल्यास आईचे जीवन धोक्यात येणे अशा अनेक कारणांमुळे गर्भपाताची आवश्यकता निर्माण होते. समाजातील भीती, गैरसमज किंवा सामाजिक दबावामुळे काही स्त्रिया गुप्तपणे असुरक्षित पद्धतींचा वापर करतात, ज्यामुळे प्रचंड धोका निर्माण होतो. सुरक्षित गर्भपाताची उपलब्धता ही हा धोका कमी करण्याचा सर्वात प्रभावी मार्ग आहे.
भारतातील कायदेशीर बाबी
भारतामध्ये एमटीपी अॅक्ट १९७१ व सुधारित एमटीपी अॅमेंडमेंट २०२१ नुसार गर्भपात खालील परिस्थितीमध्ये कायदेशीर आहे - २० आठवड्यांपर्यंत एका रजिस्ट्रर्ड मेडिकल प्रॅक्टिशनरचे मत आवश्यक. २० ते २४ आठवडे - विशेष परिस्थितीत दोन डॉक्टरांचे मत आवश्यक. बलात्कार, गर्भात गंभीर विकार, अल्पवयीन गर्भवती, वैवाहिक किंवा मानसिक कारणे अशा ठरावीक निकषांमध्ये गर्भपाताची परवानगी. हा कायदा स्त्रीच्या गोपनीयतेचे व प्रजननाधिकाराचे संरक्षण करतो.
सुरक्षित गर्भपाताच्या पद्धती
गर्भाच्या वयावर आणि स्त्रीच्या आरोग्यावर आधारित दोन प्रमुख सुरक्षित पद्धती वापरल्या जातात. १. औषधांद्वारे गर्भपात : साधारणत: ८-९ आठवड्यांपर्यंत वापरली जाणारी पद्धत. मिफेप्रिस्टोन आणि मिसोप्रोस्टोल या औषधांचा वापर केला जातो. सुरक्षित, नॉन-इनव्हेसिव्ह आणि घरीही करता येण्याजोगी प्रक्रिया; परंतु हे औषध केवळ स्त्रीरोगतज्ज्ञांच्या मार्गदर्शनाखालीच घेतले पाहिजे. थोडी पोटदुखी, रक्तस्त्राव अपेक्षित असतो. २. शस्त्रक्रियेद्वारे गर्भपात : १२ आठवड्यांपर्यंत साधारणत: व्हॅक्यूम अस्पिरेशन किंवा डी अॅण्ड सी पद्धत वापरली जाते. प्रशिक्षित डॉक्टर व सुरक्षित हॉस्पिटलमध्ये केल्यास ही प्रक्रिया अत्यंत सुरक्षित आणि जलद आहे. रक्तस्त्राव कमी, दुय्यम दुष्परिणाम कमी आणि पुनर्प्राप्ती जलद होते. सुरक्षित गर्भपात करण्यापूर्वी खालील तपासण्या महत्त्वाच्या असतात. सोनोग्राफी करून गर्भाचे वय आणि स्थान तपासणे. रक्त तपासणी (Hb, Rh factor, CBC)
संसर्गाची लक्षणे तपासणे.
आवश्यक असल्यास सल्लामसलत – मानसशास्त्रीय, वैद्यकीय इतिहास. या तपासण्यांमुळे योग्य प्रक्रिया निवडण्यास मदत होते आणि गुंतागुंत टाळता येते.
सुरक्षित गर्भपातानंतरची काळजी
गर्भपात हा वैद्यकीयदृष्ट्या सुरक्षित असला तरी काही दिवस योग्य काळजी घेणे आवश्यक आहे. दोन आठवडे लैंगिक संबंध टाळावेत. जास्त रक्तस्त्राव, ताप, पोटदुखी किंवा दुर्गंधीयुक्त स्त्राव असल्यास त्वरित डॉक्टरांचा सल्ला घ्यावा. आयर्न आणि फॉलिक अॅसिडची औषधे सुरू ठेवावीत. पुढील गर्भनिरोधक पद्धतीची चर्चा करून योग्य पर्याय निवडावा. असुरक्षित गर्भपाताचे धोके : अनेक स्त्रिया गोपनीयता, समाजाची भीती किंवा आर्थिक कारणांमुळे असुरक्षित पद्धती वापरतात, जसे की -प्रशिक्षित नसलेल्या लोकांकडून काढून घेणे, बनावट औषधे, चुकीचे डोस किंवा गुप्त क्लिनिक. यामुळे गंभीर परिणाम होऊ शकतात. अनियंत्रित रक्तस्त्राव
गर्भाशयातील छिद्र संसर्ग, सेप्सिस वंध्यत्व
कधी कधी जीवाला देखील धोका म्हणूनच “सुरक्षित गर्भपात” ही एक अत्यावश्यक आरोग्यसेवा आहे.जागरूकता आणि समाजाची भूमिका गर्भपाताबाबत असलेले गैरसमज, सामाजिक टॅबू आणि न्यायाधीशपणाची वृत्ती दूर करणे खूप गरजेचे आहे. सुरक्षित गर्भपात हा ‘अनैतिक’ किंवा ‘लाजिरवाणा’ विषय नाही—तो स्त्रीच्या आरोग्याचे आणि सुरक्षिततेचे संरक्षण करण्यासाठी बनवलेली कायदेशीर आणि शास्त्रीय सेवा आहे. स्त्रीला स्वतःच्या शरीरावर निर्णय घेण्याचा हक्क आहे. समाज, कुटुंब आणि वैद्यकीय क्षेत्राने तिच्या निर्णयाचा आदर करणे आवश्यक आहे.
निष्कर्ष
सुरक्षित गर्भपात हा आधुनिक स्त्री आरोग्य व्यवस्थेचा एक महत्त्वाचा स्तंभ आहे. योग्य वेळी घेतलेला निर्णय, प्रशिक्षित डॉक्टरांचा सल्ला, कायदेशीर मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन आणि योग्य पद्धतींमुळे गर्भपात पूर्णपणे सुरक्षित राहू शकतो. प्रत्येक स्त्रीला निर्भयपणे, गोपनीयतेने आणि सन्मानाने ही सेवा उपलब्ध व्हावी हा आपला सर्वांचा प्रयत्न असला पाहिजे. समाजातील गैरसमज दूर करणे, शिक्षण देणे आणि आरोग्यसेवा सर्वांपर्यंत पोहोचवणे हे आपल्या सर्वांचे कर्तव्य आहे.
