भाऊबीज : भाऊ आणि बहिणीच्या पवित्र नात्याचा सण

मुंबई: भाऊबीज हा हिंदू धर्मातील एक महत्त्वाचा सण आहे, जो भाऊ आणि बहिणीच्या पवित्र नात्यातील प्रेम, आपुलकी आणि अतूट बंधाचे प्रतीक आहे. हा सण दिवाळीच्या पाच दिवसांच्या उत्सवातील शेवटचा दिवस असतो. याला यम द्वितीया किंवा भातृ द्वितीया असेही म्हणतात.

भाऊबीजचे महत्त्व

भाऊबीज साजरी करण्यामागे अनेक धार्मिक आणि भावनिक महत्त्व दडलेले आहे. या सणामागे यमराज (मृत्यूची देवता) आणि त्यांची बहीण यमुना (नदी) यांची पौराणिक कथा आहे. यमुना देवीने कार्तिक शुद्ध द्वितीयेच्या दिवशी यमराजाला प्रेमाने आपल्या घरी जेवणासाठी बोलावले होते. यमराजाने तिचे आमंत्रण स्वीकारले आणि तिच्या आदरातिथ्याने ते खूप प्रसन्न झाले. बहिणीच्या घरी भोजन केल्यावर यमराजाने यमुनेला वरदान दिले की, या दिवशी जी बहीण आपल्या भावाला औक्षण करेल, तिच्या भावाला अकाल मृत्यूचे भय राहणार नाही आणि त्याचे आयुष्य वाढेल. यामुळेच हा दिवस 'यम द्वितीया' म्हणून ओळखला जातो आणि भावाच्या दीर्घायुष्यासाठी प्रार्थना केली जाते.

भाऊबीज हा बहीण-भावाच्या नात्याचा गोडवा वाढवणारा सण आहे. या दिवशी बहीण भावाचे कल्याण आणि समृद्धीसाठी प्रार्थना करते, तर भाऊ बहिणीचे रक्षण करण्याचे आणि तिला आनंद देण्याचे वचन देतो. दैनंदिन जीवनातील धावपळीतून वेळ काढून भावा-बहिणीने एकत्र येऊन आपले नातेसंबंध अधिक दृढ करण्याचा हा दिवस असतो.

भाऊबीज कशी साजरी केली जाते

भाऊबीज साजरी करण्याची पद्धत प्रदेशानुसार थोडी वेगळी असली तरी महाराष्ट्रात ती प्रामुख्याने खालीलप्रमाणे साजरी केली जाते. बहीण आपल्या भावाला आदराने घरी जेवण आणि औक्षण करण्यासाठी बोलावते. तेथे पाट (चौरंग) ठेवून त्यावर सुंदर रांगोळी काढते. भाऊ पूर्वेकडे तोंड करून पाटावर बसतो. बहिणीच्या औक्षणाच्या ताटात दिवा (नीरंजन), गंध, हळद-कुंकू, अक्षता (तांदूळ), सुपारी, नारळ (काही ठिकाणी) आणि मिठाई किंवा खडीसाखर (मिश्री) ठेवलेली असते.

बहीण प्रथम चंद्राच्या कोरीला (संध्याकाळी) किंवा पाटावर ठेवलेल्या सुपारीला ओवाळते. त्यानंतर ती भावाला ओवाळणीच्या दिव्याने आरती ओवाळते. औक्षण झाल्यावर बहीण भावाच्या कपाळावर टिळा (गंध किंवा कुंकवाचा) लावते. हा टिळा भावाचे आयुष्य आणि सुख-समृद्धी वाढवण्यासाठी लावण्यात येतो. टिळा लावल्यानंतर भावाला मिठाई किंवा गोड पदार्थ खाऊ घातला जातो. औक्षण झाल्यानंतर भाऊ बहिणीला प्रेमाची ओवाळणी (भेटवस्तू किंवा पैसे) देतो. या माध्यमातून तो आपले प्रेम आणि बहिणीच्या रक्षणाची बांधिलकी व्यक्त करतो. काही ठिकाणी भाऊ बहिणीला वस्त्र, दागिने किंवा तिच्या आवडीची वस्तू भेट म्हणून देतो. बहीण भावाच्या पाया पडून त्याचे आशीर्वाद घेते किंवा भावाला आशीर्वाद देते. या दिवशी बहिणीच्या हातचे गोडधोड आणि खास जेवण करण्याची परंपरा आहे.