Bandhani Saree : बांध ते बांधणीचा सांस्कृतिक पैलू

सौंदर्य तुझं – प्राची शिरकर

बांधणी साडी (Bandhani Saree) ही फॅशनप्रेमींच्या आवडत्या साड्यांपैकी एक आहे. कारण तिचा समृद्ध इतिहास, तेजस्वी रंग आणि अद्वितीय टाय-डाय असा पॅटर्न आहे. बांधणी, ज्याला ‘बंधेज’ म्हणूनही ओळखले जाते, हे एक प्राचीन भारतीय टाय-डाय तंत्र आहे. ज्याची उत्पत्ती पाच सहस्राकांहून अधिक काळापासून आहे. बांधणी साडी तयार करण्याची वेगवेगळ्या भागातील वेगवेगळी पद्धत आहे. बांधणी हे वस्त्र पुरुष आणि महिला दोघेही परिधान करू शकतात. बांधणी साड्या आणि ओढणी व्यतिरिक्त, ते महिलांच्या सूट, घागरा, ड्रेस आणि कमीजसाठी देखील आवडीचे कापड बनलेल आहे. सध्या महिलांमध्ये बांधणीचा ड्रेस हा प्रकार चांगलाच लोकप्रिय आहे. कोणत्याही गटातील महिलांना बांधणीचे ड्रेस शोभून दिसतात. त्यामुळे महिलावर्ग किमान एखादा तरी ड्रेस खरेदी करण्याचा विचार करतोच. नवरात्रीत बांधणीच्या कपड्याला विशेष महत्त्व दिलं जातं.

नवरात्रीत दांडिया अर्थात रास गरबा खेळण्याची परंपरा आहे. ही विशेष गुजराती परंपरा असली तरी मुंबईसह महाराष्ट्रातील अनेक शहरांमध्ये गरब्याचे आयोजन केले जाते. गरब्यानिमित्त तरुणी खास पारंपरिक पोशाख घागरा-चोळी आणि ऑक्सिडाईज दागिने परिधान करतात. तर, तरुण पायजमा-कुर्ता परिधान करून गरबा खेळण्याचा आनंद घेतात. महिलावर्ग तर खास बांधणी साड्यांपासून वेगवेगळ्या डिझाईनचे घागरा-चोली शिवतात, तर तरुण मूलसुद्धा बांधणीचा कुर्ता आणि पायजमा शिवतात. बांधणी साड्यांच्या वाढत्या लोकप्रियतेमुळे भारतात आणि जागतिक स्तरावर मागणी वाढली आहे.
तर चला या लेखातून भव्य बांधणी साडीच्या जगात जाऊया आणि भारतातील बांधनी साडीचा सर्वात लोकप्रिय असणाऱ्या इतिहासाचा शोध घेऊया.

टाय-डाईची कला

“बंधानी” हा शब्द संस्कृत शब्द “बंधना” पासून आला आहे, ज्याचा अर्थ “बांधणे” असा होतो. असं म्हणतात की रेशीम मार्गाने प्रवास करणाऱ्या पर्शियन व्यापाऱ्यांनी टाय-डाय हे तंत्र भारतात आणले. टाय-डाईच्या या प्रक्रियेत कापड दुमडणे, वळवणे किंवा चुरगळणे आणि त्यानंतर रंग लावणे समाविष्ट आहे. रंग लावण्यापूर्वी कापडाच्या हाताळणीला रेझिस्ट म्हणतात, कारण ते रंगाला कापड रंगवण्यापासून रोखतात. भारत, जपान आणि आफ्रिकेत शतकानुशतके वेगवेगळ्या प्रकारचे टाय अँड डाईज प्रचलित आहेत. मुळात, कापड बांधण्यासाठी तीन अवजारांची आवश्यकता असते. ढेरी (मजबूत सुती धागा), भुंगाली (काचेचा पाईप) आणि नाकलो (अंगठी) ठिपके दोन प्रकारचे असतात. अनिवली भेंडी, म्हणजे मूळ ठिपका आणि माथवली भेंडी, जी एक बारीक अंगठी बनवते. गुजरातमधील खत्री समाजाने हे तंत्र वापरण्यास सुरुवात केली. खत्री समाज बांधणी कलेमध्ये अतिशय कुशल झाले. त्यांच्या उत्कृष्ट कारागिरीमुळे ७ व्या शतकामध्ये बांधणी ही कला गुजरातमध्ये अतिशय लोकप्रिय झाली.

शुद्ध बांधणी साडी कशी ओळखावी?

पारंपरिक बांधणी साड्यांची वाढती मागणी आणि बाजारपेठेत कमी किमतीच्या, कमी दर्जाच्या साड्यांनी भरलेल्या असल्याने, तुम्ही चुकीची निवड करण्याची शक्यता असू शकते. चांगल्या बांधणी साडीमध्ये बहुतेकदा कापूस, रेशीम, जॉर्जेट इत्यादी उच्च दर्जाचे, श्वास घेण्यायोग्य आणि टिकाऊ कापड वापरले जातात. आणखी एक महत्त्वाचा घटक म्हणजे रंगविण्यासाठी वापरलेले रंग अनेक वेळा धुतल्यानंतरही सहजासहजी फिकट होत नाहीत. बांधणी साड्या त्यांच्या चमकदार रंगांसाठी, गुंतागुंतीच्या नमुन्यांसाठी आणि उत्कृष्ट डिझाइनसाठी ओळखल्या जातात. या तंत्रात लहान आणि नाजूक आकृत्यांपासून ते मोठ्या, अधिक विस्तृत नमुन्यांपर्यंत विविध प्रकारच्या डिझाइन्सचा समावेश असतो. या साड्या अनेकदा विशेष प्रसंगी, सण, लग्न आणि सांस्कृतिक उत्सवांसाठी प्रसिद्ध आहेत. बांधणीचे महत्त्व त्याच्या सौंदर्यात्मक आकर्षणापलीकडे जाते; विविध समुदायांमध्ये त्याचे सांस्कृतिक आणि सामाजिक महत्त्व आहे. ते केवळ साड्यांपुरते मर्यादित नाही तर सलवार कमीज, दुपट्टा, पगडी आणि इतर कपडे तयार करण्यासाठी देखील वापरले जाते.

बांधणी साडी तयार करण्याची पद्धत

बांधणी ही लहान गाठी बांधण्याची आणि त्यांना वेगवेगळ्या रंगात रंगवून सुंदर नमुने तयार करण्याची एक पद्धत आहे. ही बांधणी सामान्यतः नखांनी बनवली जात असे; परंतु राजस्थानातील काही ठिकाणी कारागीर कापड सहजपणे उपटण्यास मदत करण्यासाठी टोकदार खिळे असलेली धातूची अंगठी घालतात. बांधणी साड्या आणि दुपट्टे बनवण्यासाठी वापरले जाणारे रेशीम कापड ज्याला जॉर्जेट म्हणतात आणि कापसाचे कापड ज्याला मलमल म्हणतात. बांधण्याची प्रक्रिया बोटांच्या टोकांवर किंवा लोखंडी खिळ्यांनी रेशमी धाग्याने केली जाते. नंतर ते कापड अनेक रंगांच्या वॅट्समध्ये बुडवले जाते जेणेकरून आकर्षक रंग तयार होतील. साधारणपणे, बारीक गिरणीत बनवलेले कापूस किंवा मसलिन कापसाचा वापर बंधन साडी डिझाइन करण्यासाठी केला जातो; परंतु आजकाल कारागीर लोकांच्या मागणीनुसार त्यांच्या कापडाच्या पसंती बदलत आहेत आणि बारीक जॉर्जेट, आर्ट सिल्क, प्युअर सिल्क, शिफॉन इत्यादी वापरत आहेत. बंधन घालणे हे अभिमानाचे, परंपरा आणि सुसंस्कृतपणाचे प्रतीक आहे.

डिझाइन्स आणि रंग

बांधणीच्या डिझाइन्समध्ये आपल्याला बुंदके, चौकटी, चौरस, ठिपके, लाटा आणि पट्टे असे विविध प्रकार पाहायला मिळतात. बांधणीच्या या प्रक्रियेत टाय अ‍ॅण्ड डाय सारख्या पद्धतीचा अवलंब करून कापडाची रंगाई केली जाते. या तंत्राने रंगवले जाणारे कापड धाग्याने घट्टपणे अनेक ठिकाणी बांधले जाते आणि त्याच बांधलेल्या अवस्थेत त्याची रंगाई केली जाते. वेगवेगळ्या ठिकाणी कापड बांधल्यामुळे लहरिया, मोथरा, एक डाळी आणि शिकारी या नावाने ओळखले जाणारे वेगवेगळे नमुने तयार होतात. बांधणी पद्धतीने रंगाई करताना प्रामुख्याने पिवळा, लाल, निळा, हिरवा आणि काळा हे रंग वापरतात. बांधणी पद्धतीच्या कापडावर साऱ्या प्रक्रिया पार पडल्यानंतर बुंदके, चौकटी, लाटा आणि पट्टे अशा भिन्न प्रकारचे डिझाइन दिसू लागते. बांधणीची रंगाई प्राधान्याने नैसर्गिक रंगाने केली जाते, पण काही वेळा कृत्रिम रंगानीसुद्धा रंगाई केली जाते. बांधणीमध्येसुद्धा बाजारात नवनवीन प्रकार, रंग आणि डिझाईन उपलब्ध आहेत. साडीची फॅशन कधीच जुनी होत नाही. जसजसा फॅशन ट्रेंड बदलत जातो तसतशा साड्यांच्या नवनवीन डिझाइन्स मार्केटमध्ये येत राहतात. सोबतच निरनिराळ्या रंगांमध्ये ह्या डिझाइन्स उपलब्ध असतात.