‘‘दसरा सण मोठा, नाही आनंदाला तोटा..’’ असे म्हणत, िहदू समाजातील एक महत्त्वाचा सण विजयादशमी ‘दसरा.’ भारतातील विविध प्रांतात मोठय़ा उत्साहाने शनिवार दि. ३० रोजी साडेतीन मुहूर्तातील एक सण साजरा होत आहे. दै. प्रहारच्या माध्यमातून जाणून घेऊया पारंपरिक आणि शाही दस-याच्या परंपरा..
कोल्हापूर
कोल्हापूरमध्ये साजरा होणारा दसरा हा शिवकालीन काळापासून सुरू केलेला दसरा आहे. शाहू घराण्याचे वंशज आजही ती परंपरा कायम राखत आहेत. आजही तेथील दसरा चौकात मोठय़ा उत्साहाने आणि हजारोंच्या संख्येने लोक एकत्र येऊन त्या परंपरेचे माहात्म्य जपताना दिसत आहेत. गत काही वर्षामध्ये पर्यटकाना या शाही दस-याची भुरळ पडली असून हजारो पर्यटक या सोहळ्याचा आनंद घेण्यासाठी तेथे येतात. यासाठी कोल्हापूर विभाग पर्यटन महोत्सवाचे आयोजन करते. नवरात्रीच्या या दिवसांत पर्यटनासाठी तसेच शाही दस-याचा अनुभव घेण्यासाठी जे पर्यटक वेगवेगळ्या प्रांतातून आणि देशातून महाराष्ट्रात येतात. त्या पर्यटकांसाठी कोल्हापुराचा शाही दसरा अनुभवणं ही एक पर्वणीच असते. कोल्हापूरचे अंबाबाई मंदिर, राधानगरी अभयारण्य, कोल्हापूर संस्थान, शिवाजी विद्यापीठ अशा सगळ्या ठिकाणी पर्यटक भेट देतात आणि शाही दस-याचा आनंद लुटतात. दस-याच्या दिवशी सोनं लुटताना पहिला आपटय़ाच्या पानाचा मान हा तेथील राजाचा असतो. त्यानंतर ग्रामस्थ एकमेकांना सोने देतात. ही पानं राजाला देण्यासाठी कोल्हापुरातील खेडय़ापाडय़ातून ग्रामस्थ तेथे येतात. महाराजांची स्वारी आल्यानंतर मिरवणुकीने त्यांचे स्वागत होते आणि मोठय़ा जल्लोषात शाही दस-याच्या सोहळ्याला सुरुवात होते. दसरा चौकात या दिवशी आलिशान शामियाना उभारण्यात येतो. पहाटे श्री महालक्ष्मी, श्री भवानी आणि श्री गुरुमहाराज यांच्या पालख्या निघून संपूर्ण लावजम्यासह दसरा चौकात येतात. या पालख्यांवर सोन्याची म्हणजेच आपटय़ांच्या पानांची श्रद्धेने उधळण केली जाते. दसरा चौकातील बैलगाडय़ा तोफे, भालदार यामुळे संपूर्ण वातावरणाला ऐतिहासिक कोंदण प्राप्त होते. श्रीमंत शाहू महाराज, श्री. छ. खा. संभाजी राजे, त्यांचे बंधू आणि सुपुत्रांकडून शमीपूजन केले जाऊन नंतर देवीची आरती केली जाते. कोल्हापूरकरांनी जपलेली ही शाही घराण्याची परंपरा संस्थानिक घरण्यांकडून अशा प्रकारे टिकवली जाते.
सातारा
छत्रपती शिवाजी महाराजांचे १३ वे वंशज खा. श्रीमंत छत्रपती उदयनराजे भोसले, दमयंतीराजे भोसले, राजमाता कल्पनाराजे भोसले तसेच त्यांचे चिरंजीव युवराज वीरप्रतापसिंहराजे भोसले व कन्या नयनतारा भोसले यांच्या हस्ते भवानी तलवारीची दस-याच्या दिवशी भल्या पहाटे जलमंदिरात पूजा केली जाते. संध्याकाळी भवानी तलवार पारंपरिक सजवलेल्या पालखीत ठेवून पोवई नाक्या पर्यंत मिरवणूक काढली जाते. या मिरवणुकीत उदयनराजे भोसले सहपरिवार सहभागी होतात. विविध गावातून आलेल्या लोकांना या मिरवणुकीतून सोन्याची पाने वाटली जातात. या मिरवणुकीत सनई-चौघडे, शिंग, तुता-यांच्या गजरासोबत राजघराण्यातील मानकरी, पारंपरिक वेशातील मुलं मुली यांचा सहभाग असतो. मोठय़ा संख्येने उपस्थित असलेली मंडळी फटाक्यांच्या आतशबाजीत शिवरायांच्या काळापासून चालत आलेली शाही दस-याची परंपरा जपत असल्याचे दिसते.
कुल्लू
कुल्लूमध्ये दसरा साजरा करण्याची वेगळीच पद्धत आहे. देशातील इतर भागात जेव्हा याची समाप्ती होते, तेव्हा ख-या अर्थाने येथे उत्सवाला सुरुवात होते. जवळपासच्या गावांतील सुमारे २०० देवींच्या मुर्त्यां भगवान रघुनाथाच्या मंदिरात आणल्या जातात आणि शहराच्या केंद्रस्थानी म्हणजे ढालपूर मैदानापर्यंत त्यांची यात्रा काढली जाते. प्रतीक स्वरूपातील सुके गवत आणि पानांना आग लावून शेवटच्या दिवशी लंका दहन केले जाते. यावेळी निघणारी कुल्लू राजाच्या नेतृत्वात निघणा-या भव्य यात्रेचा आनंद घेता येऊ शकतो, शिवाय असाधारण आकारातील महाकाय अशा बासुरीचे दर्शन देखील घेता येईल. यावेळी आयोजित होणारे स्थानीय नृत्य आणि संगीत भारतीय संस्कृतीचे दर्शन तर घडवितेच पण, तुम्हाला मंत्रमुग्धदेखील करते. खरेदीची आवड असणा-यांना यात्रेच्या निमित्ताने आयोजित होणा-या स्थानीय मेळ्यामध्ये हस्तशिल्प वस्तू खरेदी करता येऊ शकतात.
मैसूर
कर्नाटकात राज्य महोत्सव म्हणून ओळख पावलेल्या दसरा या सणाची परंपरा ४०० वर्षाहूनही अधिक जुनी आहे. या दहा दिवसीय सणाच्या आरंभाचा मान मैसूरच्या शाही परिवाराला मिळतो. मैसूरचा राजमहाल (पॅलेस) विविध प्रकारच्या दिव्यांनी उजळून निघतो. राजमहालासमोर दरदिवशी संध्याकाळी नृत्य, संगीत आणि कर्नाटकाच्या संस्कृतीवर आधारित कार्यक्रमांचे आयोजन केले जाते. येथे निघणारी हत्तीची मिरवणूक विशेष प्रेक्षणीय आहे, जिची सुरुवात राजमहालापासून होते आणि शेवट दस-यासाठी राखीव मैदानापासून होतो. यावेळी विविध अलंकारांनी सजलेले शाही हत्ती जवळून पाहण्याची संधी मिळते. दस-याच्या निमित्ताने भरणारा मेळा पाहण्यासाठी नक्कीच वेळ काढा कारण हा मेळा १८८० पासून दरवर्षी आयोजित होत आहे. या मेळ्यामध्ये स्थानीय भोजन, खरेदी तसेच विविध स्वरूपातील झोपाळे आणि सवारीसोबत ‘मेळयाचा’ खरा आनंद लुटता येईल.
अहमदाबाद
अहमदाबादमधील गरबा-दांडियाची मजा काही वेगळीच असते. या दिवसांमध्ये इतर राज्यांमधील आणि विदेशातील पर्यटकही अहमदाबादला भेट देतात. यातून येथील संस्कृती समजणे सोपे जाते. पारंपरिक पेहरावातील युवक-युवती गरबा-दांडियात सहभागी होतात. येथे प्रामुख्याने पारंपरिक गाण्यांना आणि नृत्याला पसंती दिली जाते. नृत्याचा हा उत्साह बघण्यासारखा असतो. प्रत्येकाला एकदा तरी यात थिरकण्याचा मोह होतो. जो थिरकू शकत नाही, तो किमान एकदा तरी अशा कार्यक्रमांना उपस्थिती लावून काळाच्या मागे रमतो. सोबत असते ती गुजरातमधील चटपटीत पदार्थाची.
बरारा
चंदिगढजवळ स्थित बरारामध्ये दस-याकरिता रावणाची सर्वात उंच प्रतिमा तयार केली जाते. गेल्यावेळी रावणाच्या प्रतिमेची उंची २०० फूट होती आणि दरवर्षी यात वाढ होत असते. रंगीबेरंगी सजावटी आणि सामानाने सुसज्ज बाजार, थिरकण्याकरिता उद्युक्त करणारे संगीत आणि नृत्यामुळे येथील उत्सवी वातावरणाला एक वेगळीच झळाळी प्राप्त होते. याव्यतिरिक्त वाराणसीलाही भेट देता येऊ शकते. वाराणसीपासून १५ किलोमीटर दूर रामनगरमध्ये सर्वात प्रसिद्ध रामलीलाची प्राचीन परंपरा आहे ज्याची सुरुवात काशीच्या राजाने केली होती.