गाव म्हटलं की राव.. गावकी.. भावकी.. गावदेवी.. आणि यानिमित्ताने गावात सुरू असलेल्या चालीरिती, रूढी, परंपरा या वैशिष्टय़पूर्ण असतात, किंबहुना ती त्या गावाची जणू ओळखच असते. लोक त्याला श्रद्धा किंवा अंधश्रद्धा म्हणतात. परंतु यामधील रेषा अस्पष्ट असते, म्हणूनच त्याला आपण परंपरा म्हणतो. या परंपरागत चालीरितींमुळे कोकणीपण अबाधित राहिले आहे. कोकणातील चिपळूण तालुक्यातील सावर्डे येथील शिमगोत्सवाच्या निमित्ताने होणारा ‘होल्टा होम’ प्रसिद्ध आहे. वर्षानुवर्षे ही परंपरा कायम असून होळीच्या निमित्ताने ग्रामदेवतेच्या श्रद्धेपोटी हा खेळ खेळला जातो.
कोकणातील प्रत्येक गावात वैशिष्टय़पूर्ण ग्रामदेवता आहेत. त्यामुळे हे कोकणचे वैशिष्टय़ आहे. चिपळूण तालुक्यातील मुंबई-गोवा महामार्गावर वसलेले एक गाव म्हणजे सावर्डे..! असुर्डे..कासार्डे याच जातकुळीतील हे गाव. या महामार्गावर असल्यामुळे या गावात शहरीकरण झाले आहे. परंतु येथील ग्रामदेवता श्री केदारनाथ यांच्या आशीर्वादाने परंपरागत चाललेला ‘होल्टा होम’ प्रसिद्ध आहे. चिपळुणातील होळी उत्सवाचे हे एक वैशिष्टय़च आहे.
कोकणामध्ये होळी व शिमगोत्सवाला विशेष महत्त्व आहे. असाच वैशिष्टय़पूर्ण प्रकार सावर्डे येथे होतो. होमाच्या आदल्या दिवशी येथील मानकरी ‘होल्टा होम’ खेळतात. हा ‘होल्टा होम’ पाहण्यासाठी दूरदूरवरून भाविक येतात. ‘होल्टा होम’ म्हणजे श्री केदारनाथ देवस्थानचे मानकरी दोन्ही बाजूला उभे राहून जळकी लाकडे एकमेकांवर फेकतात, याला ‘होल्टा होम’ संबोधले जाते.
सावर्डेमधील खोत ढोल-ताशांमध्ये वाजतगाजत, हातामध्ये होल्टे घेऊन (लाकडाचे दांडके) या कार्यक्रमाच्या ठिकाणी येतात. साधारणपणे रात्री १० वाजण्याच्या सुमारास खोत आणि अन्य मानकरी याठिकाणी एकत्र येतात. दोन्हीकडील लोकांनी हातातून आणलेले ओंडके उभे केले जातात आणि त्याठिकाणी गोल रिंगण धरून ग्रामदेवतेचा जयजयकार करण्यात येतो. हे होल्टे पेटविले जातात. जळजळीत निखारे तयार झाल्यानंतर या खेळाला सुरुवात होते.
दोन्हीकडील ग्रामस्थ जळजळीत निखारे असलेले हे होल्टे हातामध्ये धरतात आणि एका बाजूला खोत आणि दुस-या बाजूला अन्य ग्रामस्थ हातात जळके होल्टे घेऊन उभे राहतात. चांदण्यारात्री चंद्रप्रकाशामध्ये सर्व लाईट बंद केल्या जातात आणि होळीच्या फाका सुरू होतात. सुरुवातीला खोतांकडील मंडळी लाल-लाल निखारे असलेले होल्टे आपल्या हातातून गरागरा फिरवतात आणि एक फाक मारून पलीकडे २० फुटांच्या अंतरावर असलेल्या लोकांवर हे जळके होल्टे ताकदीने फेकले जातात. त्यानंतर ज्या ठिकाणी हे होल्टे पडतात, ते तात्काळ उचलून दुस-या बाजूने मानकरी पुन्हा फाक मारून (बोंब) पलीकडच्या बाजूला फेकतात.
पायामध्ये कोणत्याही प्रकारे चप्पल न घालता हा खेळ सुरू होतो. दोन्ही बाजूंनी पाच वेळा हे होल्टे एकमेकांवर मारले जातात. होल्टा मारल्यानंतर हवेमध्ये भिरभिरत आणि मंद प्रकाशात लखलखत जमिनीवर पडतो, अनेक ठिकाणी लखलखते निखारे पसरतात. मात्र, या जळक्या होल्टांच्या फेकाफेकीत कोणालाही दुखापत होत नाही किंवा जळक्या निखाऱ्यांमुळे कोणीही भाजले जात नाही, हे या खेळाचे वैशिष्टय़ आहे. गेली अनेक वर्षे होळीनिमित्ताने हा खेळ खेळला जातो. ग्रामस्थ आणि खोत एकोप्याने ग्रामदेवतेच्या भक्तीपोटी हा ‘होल्टा होम’ साजरा करतात.
सावर्डेतील ग्रामस्थांचे श्रद्धास्थान म्हणून श्री केदारनाथ मंदिराबाबत ग्रामस्थांची श्रद्धा अगाध आहे. केदार म्हणजेच कालभैरव होय. या देवतेच्या भक्तीपोटी हा खेळ खेळला जातो. शिमगोत्सवाचे वैशिष्टय़ वेगळे आहे. ग्रामदेवतेच्या मंदिरात सात ते आठ फुटांचा उंच लाकडी घोडा असून शिमगोत्सवात ग्रामदेवतेच्या पालखीपुढे तो चालवला जातो. याशिवाय येथील शिमगोत्सव हिंदू-मुस्लीम ऐक्याचे प्रतीक आहे.
ज्याप्रमाणे गावातील हिंदू बांधवांकडे ग्रामदेवतेची पालखी जाते, त्याचपद्धतीने येथील मुस्लीम बांधवांकडेदेखील ग्रामदेवतेची पालखी जाते. येथील मोहल्ल्यातील प्रत्येक घरामध्ये ही पालखी जाते. याठिकाणी मुस्लीम बांधव आपल्या अंगणामध्ये सारवण घालतात आणि मुस्लीम महिला ग्रामदेवतेची ओटीदेखील भरतात आणि त्याठिकाणी मुस्लीम बांधव या देवतेची पूजा करतात, असा हा वैशिष्टय़पूर्ण शिमगोत्सव आहे.
याचप्रकारे हिंदू बांधवदेखील मुस्लिमांच्या मोहरम सणामध्ये सहभागी होतात. येथील मोहरमचा ताबूत गावचे खोत आल्याशिवाय मिरवणुकीसाठी निघत नाही. शिवाय मिरवणुकीचा ताबूत खोतवाडीमध्ये देखील जातो आणि त्याठिकाणी हिंदू बांधव त्याची पूजा करतात. असे हिंदू-मुस्लीम ऐक्य सावर्डेमध्ये पाहायला मिळते. अलीकडे प्रसिद्धीमाध्यमांमुळे सावर्डेचा ‘होल्टा होम’ दूरवर पसरला आहे. त्यामुळे हा कार्यक्रम पाहण्यासाठी दूरदूरवरून भाविक येथे येतात. कोकणच्या वैशिष्टय़पूर्ण शिमगोत्सवातील ‘होल्टा होम’देखील एक अगम्य प्रकार आहे.