सीओपीडी अर्थात क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मनरी डिसिज हा एक फुप्फुसाचा आजार आहे. त्यामध्ये फुप्फुसामध्ये हवा पोहोचण्यास अडथळा निर्माण होत असतो. निदान वेळेत झाले नाही तर यामुळे श्वासाला अडथळा निर्माण होऊन त्यापासून बचाव करणे कठीण होऊन बसते. सीओपीडी हा वाढणारा आजार आहे आणि परिणामी तो जुना झाल्यास घातक असतो.
माहितीच्या अभावामुळे अनेक लोकांना सीओपीडीविषयी कल्पना नाही किंवा माहिती नाही. भारत वेगाने बदल करत आहे. केवळ भौगोलिक, शहरीकरण आणि आíथक पातळीवरच नव्हे तर आरोग्य, आजारांची बदलती स्थिती, आजारांचे वर्चस्व, स्थूलता आणि मृत्यूचे प्रमाण या बाबतीतही भारत बदलत आहे. भारतात सीओपीडीमुळे होणा-या मृत्यूच्या प्रमाणाची टक्केवारी अधिक प्रमाणात वाढताना दिसते आणि तेही प्रमाण मागील दहा वर्षात सर्वाधिक दिसून येत आहे.
क्रॉनिक ऑब्स्ट्रक्टिव्ह पल्मनरी डिसिज (सीओपीडी) हा एक फुप्फुसाचा आजार आहे, त्यामध्ये फुप्फुसामध्ये हवा पोहोचण्यास अडथळा निर्माण होत असतो. निदान वेळेत झाले नाही तर यामुळे श्वासाला अडथळा निर्माण होऊन त्यापासून बचाव करणे कठीण होऊन बसते. सीओपीडी हा वाढणारा आजार आहे आणि परिणामी तो जुना झाल्यास घातक असतो. सीओपीडी बरा होत नाही पण त्याच्यावर नियंत्रण मिळवणे शक्य होते.
डब्ल्यूएचओच्या अहवालानुसार अंदाजे ३ दशलक्ष लोकांचा मृत्यू हा सीओपीडीमुळे म्हणजेच जगभरांतील मृत्यूच्या ६ टक्के मृत्यू हे यामुळे होताना दिसतात.
सीओपीडीची साधारण लक्षणे म्हणजे कफ, श्वसनाला अडथळा; हा विशेषकरून प्रदूषणामुळे होताना दिसतो. सीओपीडीचे मुख्य कारण म्हणजे तंबाखूचा धूर (यामध्ये दुस-याने केलेले धुम्रपान ही समाविष्ट आहे). अन्य धोकादायक घटकांमध्ये खालील गोष्टींचा समावेश आहे –
घरांतील प्रदूषण (उदा. ग्रामीण भागातील चुलीवरील स्वयंपाकामुळे निर्माण होणारा धूर आणि उष्णता)
बाहेरील प्रदूषण
कामाच्या ठिकाणची धूळ आणि रसायने (वाफा किंवा त्रासदायक घटक किंवा ज्योती)
लहानपणात सातत्याने होणारे श्वसनाचे आजार
अयोग्य पद्धतीने दम्यावर उपचार झाल्यास त्यातूनही सीओपीडी होऊ शकतो विशेषकरून वय र्वष ४०च्या पुढे हे होऊ शकते पण कित्येक परिवारात हे वय ३५ वर्षावरही दिसून येते. धुम्रपान करणारे आणि धुम्रपान न करणारे यांनाही सीओपीडीचा धोका अधिक दिसून येतो. याचे मुख्य कारण म्हणजे शहरांतील प्रदूषण तर ग्रामीण भागातील बायोमास इंधनाचा वापर होय. हा आजार पुरुष आणि स्त्रिया या दोघांमध्येही अधिक प्रमाणात दिसून येतो.
शहरी महिलांमध्ये गेल्या ५-६ वर्षामध्ये धूम्रपानाची सवय वाढू लागली आहे. परिणामी हे काळजीचे कारण बनले आहे. त्याचबरोबर हाय कॉलेस्ट्रॉल, मधुमेह, हृदयरोग आणि ऑस्ट्रिओ स्पोरोसिसमुळेही नंतर सीओपीडी होऊ शकतो. म्हणूनच सीओपीडी हा अधिक धोकादायक ठरतो.’’
पल्मनरी फंक्शन टेस्ट (पीएफटी) या चाचणीमध्ये व्यक्ती किती प्रमाणात श्वास आत घेऊ शकते किंवा बाहेर टाकू शकते याची चाचणी केली जाते व त्यांतूनच ती फुप्फुसांपर्यंत किती प्रमाणात पोहोचत हे जाणले जाते, परिणामी त्यांतूनच त्या व्यक्तीला सीओपीडी आहे किंवा नाही हे शोधले जाते. सध्याच्या सामाजिक राहणीत किंवा जीवनशैलीमध्ये प्रत्येकी १०० पैकी १० लोकांना भविष्यात सीओपीडीचा धोका आहे.
याच्या लक्षणांवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी तसेच आयुष्याची गुणवत्ता वाढवण्यासाठी अनेक उपचार उपलब्ध आहेत. रुग्णांना ब्राँकोडिलेटर्स म्हणजेच चांगली इनहेलर्स तसेच तोंडातून दिली जाणारी औषधे यामुळे फुप्फुसांपर्यंत हवा पोहोचवण्यासाठी प्रयत्न केले जातात. रुग्णाच्या स्थितीनुसार त्यांच्या श्वासाची क्षमता वाढवण्यासाठी फिजिओथेरपी, न्युट्रिशिअन किंवा प्रोटिनचे पदार्थ यांचे उपचार केले जातात. परिणामी आयुष्याची गुणवत्ता सुधारते. कधी कधी रुग्ण हे औषधे किंवा इनहेलरचा उपाय करून लवकर आराम मिळवतात, जे व्यायामामुळे लवकर शक्य नसते.
भारतात सीओपीडीवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी धुम्रपानाविषयी जागरूकता निर्माण करण्याबरोबरच जागतिक स्तरावरील घातक अशा या आजाराविषयी माहिती देणे आवश्यक असते. ग्रामीण भारतात अनारोग्यपूर्ण पर्यावरण, विशेषकरून गरीब लोकांना हा धोका असतो. तर शहरी भागात तंबाखूच्या सवयी, अनारोग्यपूर्ण भोजन आणि व्यायाम नसणे यांमुळे अपमृत्यू तसेच टाळत्या येणा-या अशा आजारांवर उपचार करणे शक्य होते.