विषय निघाला पुस्तकांवरून.. वाचनावरून.
म्हणजे तू काय वाचतोस, मी काय वाचतोय, अशा प्रकारचं संभाषण. पात्रं दोन. एक ‘वाचक मी’ आणि दुसरा आपण काय वाचतो ते सहसा आणि सहजपणे कळू न देणारा त्याचा मित्र-सहकारी. पेनाला शब्दांसाठी आणि रेखाटनासाठीही तितक्याच ताकदीने वळवणारा तो आणि मनात काय वाचायचं-किती वाचायचं याच्या गडबडगुंत्यात कायम गुंतलेला तो ‘वाचक मी’ यांच्यातला हा संवाद होता.
यात मग अनेक पुस्तकांचा उल्लेख आला. लेखकही आले. गेली २-३ वर्षे काही वाचनीय दिवाळी अंकांमध्ये ठळकपणे दिसणा-या गुलजारांच्या अनुवादित कथा आल्या, त्यांनी लिहिलेले स्मृतीरंजनपर लेख आले, त्यांची अफलातून उमटलेली ‘त्रिवेणी’ आली, सतीश काळसेकरांचे साहित्य अकादमी पुरस्कार विजेते पुस्तक ‘एका वाचणा-याची रोजनिशी’ आलं. ‘मुंगी’ आलं, पाडगावकरांनी अनुवाद केलेलं ‘महाभारत’ आलं (त्यांच्या ऊर्जेला माझा सलाम आहे), सिमॉन द बोव्हुआरचं ‘द सेकंड सेक्स’ आलं, गाओ झिंगजिआनचं ‘सोल माउंटन’ आलं, मिनेको इवासाकीचं ‘गेशा ऑफ गिओन’ आलं, चितमपल्लींचं नवीन काय आलंय, कुठलं पुस्तक आधी वाचायला हवं अशी जाम धूळ उडाली.
याच चर्चेत ओघानेच दिवाळी अंकांचीही पानं फडफडली. उत्तम अनुवाद, ष्टद्धr(7०)तुरंग, मौज, दीपावली, हंस, धनंजय, चंद्रकांत, आवाज, नवल, पद्मगंधा, मुक्त शब्द अशा बिनीच्या अंकांची आठवण निघाली. कवितांचीही दोन-पाच पानं त्यांच्या नजरेसमोर तरळून गेली. संवाद वाढत गेला. पण त्याआधी ‘वाचक मी’ला अस्वस्थ करणा-या नेहमीच्या गुंत्याविषयी सांगायला हवं.
‘वाचक मी’ वाचायला हवं या निर्धाराचा. पण नेमकं काय याचा त्याच्यासमोर गुंता. म्हणजे पूर्वसुरींनी लिहिलेलं अफाट, बेफाट जे काही आहे ते वाचायचं तर आयुष्य पुरणार नाही अशी अवस्था. आपल्याला जे काही आवडतंय, जे लेखक आवडतात त्यांचं जेवढं म्हणून मिळेल ते अधाशासारखं वाचायचं, पुस्तकं जमवायची, ढीग लावायचे, प्रदर्शनाची माहिती मिळाली की धावायचं, पुस्तकं विकत घ्यायची, आणखी ढीग लावायचे, कौतुकाने त्यावर नावबिव घालायचं, रद्दीच्या दुकानात डोकावायचं, तिथे काही हाताला लागतं का ते धुंडाळायचं, बुक सेलमध्ये काही मिळतंय का बघायचं, जेवढी पुस्तकं खिशाला झेपतील तेवढी घेऊन घरात यायचं, होम मिनिस्टरच्या करारी नजरेत या वेडाबद्दल कधी नव्हे ते कौतुकाचे ओलावले भाव बघायचे आणि हुरूपाने या विकतच्या खजिन्यात आणखी भर घालायची अशी त्याची त – हा. लायब्ररीतून आणलेल्या संग्राह्य पुस्तकांच्याही झेरॉक्स काढून त्या बायंडिंग करून ठेवायचा नवा छंदही त्याने आताशा जडवून घेतलाय. लिहिण्याचं व्यसन त्याला नाही. कधीतरी काही कुठे लिहिलं तरच. नपेक्षा आपण बरं आणि आपलं वाचन असंच त्याचं सुरू असतं.
अलीकडे त्याला एक विचार अस्वस्थ करतोय. हा विचार तसा आधीपासूनच होता. आवडतं म्हणून वाचायचं, पुस्तकं जमवायची, आणखी वाचायचं, जे मिळेल ते वाचायचं या कक्षेतून बाहेर पडून तो त्याला जे आवडतं ते वाचायला लागला, आवडत्या लेखकांचं लेखन आवर्जून शोधायला लागला, त्यांच्या पुस्तकांचा संग्रह करायला लागला त्या यत्तेतील ती गोष्टय. म्हणजे थोडं इतरांचंही वाचन, दिग्गजांचं त्यांच्या वाचनाविषयीचं लेखन याची माहिती या वाचक मी ला व्हायला लागली तेव्हा हा विचार त्याला चिकटला. त्याचं दडपण सुक्ष्मपणे त्याला न्यूनात न्यायला लागलं. विचार हेच की, अरे बापरे आपले समकालीन, थोर्थोर लेखक, वाचक, मोठी मंडळी काय-काय प्रचंड वाचताहेत आणि आपण काय वाचतोय? जो तो आपापल्या आवडीनुसार, कुवतीनुसार, मतीनुसार वाचतो. एकदम मान्य. आपलं वाचन ते काय. इंग्रजीतले बेस्टसेलर लेखक, त्यांच्या थ्रीलर, मराठीत वेगळं काही वाटलेलं, भावलेली पुस्तकं, माणूसपणाच्या गोष्टी, भयकथा, विज्ञानकथा, कधी डोळ्यांत पाणी आणणा-या, इमोशनली हलवणा-या, अस्वस्थ करणा-या, वास्तवाशी नाळ जोडणा-या कथा-कादंब-या, अनुवाद, समजेलशा भाषेतील विज्ञान हा आपला मर्यादित परीघ. या परिघाबाहेरचं वाचायला हवं असं त्याला आताशा वाटायला लागलंय. हाच विचार आता त्याला आवडतं ते वाचायला देत नाही. वेगळं काहीतरी वाचायला हवं असं वाटतं पण वेगळं वाटेल असं काही अवतीभवती दिसत नाही. इतिहास, तत्त्वज्ञान, वैचारिक पुस्तकांमध्ये, बोजड ग्रंथांमध्ये त्याला रस नाही. म्हणजे त्याचं कुंपण त्यानेच स्वत:भोवती बांधून घेतलेलं, असंही कुणी म्हणू शकेल.
तर असा हा वाचक मी आणि त्याचा मित्र यांचा संवाद पुस्तकं, लेखक, दिवाळी अंक, कविता, नवं काय अशा वळणांनी नेमकं काय वाचायचं या समेवर आला आणि दुख-या गळवाला कुणीतरी स्पर्श केल्यागत तो थरारला.
‘सोल माउंटन’ त्याने खूप अधीरपणे वाचलं होतं. त्याला नाही आवडलं. मित्राला त्याने बोलून दाखवलं तर तो म्हणाला, तुझ्या वाचनकक्षा विस्तारायला हव्यात, तू दोन पावलं आता पुढे आलं पाहिजे, त्याची गरज आहे.
‘वाचक मी’ अर्थातच तिरमिरला. एक तर चांगलं लिहिलं जात नाही. ज्याबद्दल अपेक्षा बाळगावी ती पुस्तकं अपेक्षाभंग करतात आणि हा काय आणखी पुढे यायला सांगतोय. पुस्तकं वाचकाला खिळवून ठेवणारी, आवडणारी हवीत, झोपवणारी नसावीत, असं मत त्याने स्पष्टपणे बोलून दाखवलं. मित्राचं म्हणणं-ते लिखाण वेगळं काही सांगत असेल तर तेही अनुभवायला पाहिजे असं. तर हा, वाचायला सुरुवात केल्यावर शेवट कळेपर्यंत जे खाली ठेववत नाही ते खरं पुस्तक, तो लेखक खरा, वाचकाला गुंतवून ठेवणारं लिखाण ते दर्जेदार. उगाचच रटाळ लिखाणाला ‘वेगळं वेगळं’ म्हणत कशाला नाचायला पाहिजे, अशा वाचक जमातीचा प्रतिनिधी.
त्याला मराठीत अपवाद वगळता फारसं काही हाती येत नाही आणि इंग्रजीत व इतर भाषांमध्ये फार फार वेगळं लिहिलं जातंय हाही शोध लागलेला. तो आता त्या शोधात गुंतलाय. पार अडकलाय. पण आता एक वेगळी भीती त्याला सतावतेय. पुस्तकांचा ढीग वाढतोय. हे सगळं वाचणार कधी? रोजच्या रहाटगाडग्यातून कधी वेळ मिळणार?