मॅग्नस कार्लसननं २२व्या वर्षीच मिळवलेलं बुद्धिबळ जगज्जेतेपद या खेळातील ‘पॅराडाइम शिफ्ट’ म्हणजे दूरगामी बदल घडवून आणणारी घटना ठरावी. त्यानं गेली सहा वर्ष जगज्जेता म्हणून वावरणा-या विश्वनाथन आनंदला फार म्हणजे फारच सहजपणे हरवलेलं दिसतं. आनंद हल्ली कुठे त्या पराभवातून सावरून मुलाखती वगैरे देऊ लागलाय. या मुलाखतींमधील समान धागा म्हणजे, कार्लसन त्याला बुद्धिबळाच्या पटावर शेवटपर्यंत ‘सापडलाच’ नाही!
मॅग्नस कार्लसननं २२व्या वर्षीच मिळवलेलं बुद्धिबळ जगज्जेतेपद या खेळातील ‘पॅराडाइम शिफ्ट’ म्हणजे दूरगामी बदल घडवून आणणारी घटना ठरावी. त्यानं गेली सहा वर्ष जगज्जेता म्हणून वावरणा-या विश्वनाथन आनंदला फार म्हणजे फारच सहजपणे हरवलेलं दिसतं. आनंद हल्ली कुठे त्या पराभवातून सावरून मुलाखती वगैरे देऊ लागलाय. या मुलाखतींमधील समान धागा म्हणजे, कार्लसन त्याला बुद्धिबळाच्या पटावर शेवटपर्यंत ‘सापडलाच’ नाही! आनंद वास्तविक अशा प्रदीर्घ लढतींच्या तयारीतला माहिर समजला जातो. तयारी म्हणजे जवळपास सबकुछ असतं. त्यासाठी एक टीम निवडावी लागते. त्या टीमकडून तीन ते सहा महिने विविध स्ट्रॅटेजीज् ठरवाव्या लागतात. त्या कितपत अभेद्य आहेत, कोणत्या त्रुटी त्यातून उद्भवतील वगैरे विश्लेषण अत्यंत शक्तिशाली कम्प्युटरच्या (ज्याला बुद्धिबळाच्या परिभाषेत इंजिन्स म्हणतात) साह्यानं पडताळून पाहावं लागतं. हे विश्लेषण झाल्यानंतर पुढील टप्प्यात प्रतिस्पर्ध्याचा, त्याच्या डावांचा, त्याच्या सहायकांचा सखोल अभ्यास करावा लागतो. एखादं ओपनिंग संबंधित बुद्धिबळपटू कधीच खेळलेला नसतो. पण त्याच्या सहायकाच्या (सेकंड) रोजच्या खेळण्यातील ते ओपनिंग असेल, तर त्याचाही अभ्यास करावा लागतो. या सगळ्या तयारीच्या धबडग्यात समन्वय साधू शकेल, असा एखादा तज्ज्ञ ग्रँडमास्टर टीममध्ये असावा लागतो.
आनंदनं कार्लसनच्या लढतीसाठी भरपूर तयारी केलेली होती. यात फिटनेसचा भाग मोठा होता. कार्लसनची ताकद प्रदीर्घ डाव खेळण्यात असते. चटकन बरोबरी तो कधीच स्वीकारत नाही. बुद्धिबळ हा बैठा खेळ असला, तरी इतर कोणत्याही खेळापेक्षा या खेळात बौद्धिक ऊर्जा सर्वाधिक खर्ची होते. यासाठी शारीरिक ऊर्जेचीही गरज तितकीच भासते. पाच-सहा तास (केव्हाही उठून पटावरून उठून मर्यादित जागेत इतरत्र फिरण्याची मुभा असली तरी) एकाग्रता राखावी लागते. उच्च स्तरावरील बुद्धिबळात अनेक चुका या डावाच्या अंतिम टप्प्यात थकव्यामुळे होऊ लागतात. हे घडू नये यासाठी आनंदने जिम, जॉगिंग, पोहणे असे विविध व्यायाम करत वजन २० पौंडांनी घटवलं. गेल्या कित्येक वर्षात दिसला नव्हता इतका तो या लढतीसाठी तरतरीत दिसत होता. यापूर्वीच्या इतर कोणत्याही लढतीसाठी आनंदनं अशा प्रकारची मेहनत घेतली नव्हती. कार्लसनच्या फिटनेसचा धसका आनंदनं कदाचित त्याच्या बुद्धिबळ कौशल्यापेक्षा अधिक घेतलेला होता!
लढत सुरू होण्यापूर्वी आनंद आणि कार्लसन यांच्या एलो मानांकनामध्ये अर्थात क्षमतेमध्ये मोठी तफावत होती. २८७० विरुद्ध २७७५, म्हणजे तब्बल ९० गुणांची. आनंद आणि त्याच्या टीमला याचं विशेष वाटत नव्हतं, कारण इतर आघाडीच्या बुद्धिबळपटूंमध्ये आणि कार्लसनमध्येही मोठा फरक होताच. कार्लसननंतर दुस-या क्रमांकाचा बुद्धिबळपटू (आर्मेनियाचा लेव्हॉन अरोनियान) त्यावेळी २८०२ गुणांवर होता. कार्लसन गेली जवळपास तीन र्वष अव्वल स्थानावर आहे. या वर्षीच्या जानेवारी महिन्यात त्यानं गॅरी कास्पारॉवचा २८५२ एलो गुणांचा विक्रम मागे टाकला. कित्येक तज्ज्ञांच्या मते कार्लसन २९०० एलो गुणांच्याही वर जाईल नि कदाचित ३००० एलो गुणांना गवसणी घालेल! कार्लसन इतका जबरदस्त क्षमतेचा बुद्धिबळपटू कसा काय बनला? तो खरोखरच इतर सर्वापेक्षा इतका पुढे कसा काय गेला? एक गोष्ट इथं स्पष्ट केली पाहिजे. कार्लसन हा सर्वाधिक क्षमतेचा बुद्धिबळपटू असेल, मात्र तो सर्वाधिक प्रतिभेचा बुद्धिबळपटू नक्कीच म्हणता येणार नाही. त्याला ‘मोझार्त ऑफ चेस’ ही उपाधी युरोपियन मीडियानं दिली. पण मोझार्तसारख्या सुंदर सिंफनी कार्लसन पटावर मांडत नाही. त्याचा खेळ आकर्षक किंवा थरारक किंवा सौंदर्य वाढवणारा वगैरे अजिबात नाही. तो अत्यंत कंटाळवाणा, अनाकर्षक परंतु अत्यंत निर्दोष खेळ करतो. बुद्धिबळात एखाद्या ओपनिंगमध्ये खेळ गेला, की चाहते सरसावून बसतात. कारण त्या ओपनिंगमध्ये थरारक द्वंद्व अपेक्षित असतं. काही वेळा एखाद्या बुद्धिबळपटूची प्रतिभाच अशी असते, त्यामुळे कंटाळवाण्या ओपनिंगमध्येही रंग भरला जातो.
एरवी ६४ चौरस, ३२ मोहरी, दोन खेळाडू आणि ठरलेले नियम असा जामानिमा असताना, एखादा पटावरील बैठा खेळ होऊन होऊन कितीसा आकर्षक होणार? बुद्धिबळ तरीही आकर्षक होतो कारण पटावर कोटय़ावधी (लक्षावधी नव्हे!) पोझिशन्स निर्माण होऊ शकतात. त्यांतील काहींचा अभ्यास गेल्या ४०० वर्षामध्ये झालेला आहे. पण अजूनही कित्येक पोझिशन्स आहेत, ज्यांचा अभ्यास किंवा विश्लेषण उच्च क्षमतेचे कम्प्युटर विकसित झाल्यानंतरच शक्य होऊ लागलाय. काही ज्ञात थिअरीज् आहेत, तरीही अनेक अज्ञात थिअरीज्चा खजिना खुला होण्याच्या प्रतीक्षेत आहे. कित्येकदा एखाद्या ओपनिंगमध्ये विशिष्ट चाली झाल्यानंतर पुढे बरोबरीकडे वाटचाल सुरू होते. किंबहुना, अशी ओपनिंग खेळून प्रतिस्पध्र्यावर बरोबरी ‘लादण्या’कडे सर्वच बुद्धिबळपटूंचा कल असतो. अपवाद मॅग्नस कार्लसनचा! अमक्या एका पोझिशनमध्ये समसमान स्थिती आहे, हे तू कोण ठरवणार? मला हे मान्य नाही नि म्हणून मी खेळत राहणार, असा त्याचा पवित्रा असतो. पटावर स्थिती मृतवत असते, अक्षरश: मोजकी मोहरी शिल्लक राहतात. यावेळी प्रतिस्पर्धी बरोबरीची किंवा ड्रॉची विनंती करतो. कार्लसन ती कधीच मान्य करत नाही. अखेपर्यंत टिच्चून, चिकटून खेळत राहायचं हा त्याचा नियम. त्यासाठी आवश्यक स्टॅमिना आणि एकाग्रता त्याच्याकडे राक्षसी आहे. ओपनिंगमधील कौशल्याला त्यानं कधीच महत्त्व दिलेलं नाही. हा अत्यंत क्रांतिकारी अ‍ॅप्रोच ठरतो. कारण बॉबी फिशर काय, गॅरी कास्पारॉव काय किंवा विश्वनाथन आनंद काय, ही सर्व दिग्गज मंडळी ओपनिंगमध्ये वाकबगार होती. त्यामुळेच दिग्गज बनली. आजही हौशी पातळीवर किंवा बुद्धिबळात करिअर करू इच्छिणा-यांकडून ओपनिंगचं तंत्र पहिलं घोटवून घेतलं जातं. कारण ओपनिंग नाही, तर काही नाही असं त्यांना सांगितलं जातं. कार्लसनचं ओपनिंग अघळपघळ असतं. धारदार नसतं. किंबहुना, जितकं पठडीबाहेरचं ओपनिंग तितका त्याचा खेळ बहरत जातो. बुद्धिबळात व्यूह ठरवणे आणि विविध चालींचं अचूक संगणन (कॅलक्युलेशन) हे सर्वाधिक महत्त्वाचे टप्पे असतात.
कार्लसन व्यूहापेक्षा संगणनाला अधिक महत्त्व देतो. त्याची स्मरणशक्ती अफाट आहे. डावाच्या मध्यावर (मिडलगेम) आणि अंतिम पर्वात (एंडगेम) कार्लसनची ताकद प्रकर्षानं दिसू लागते. अत्यंत लहान वयात तो बुद्धिबळ शिकला. मुळातच गुणवत्ता होती. त्याला कम्प्युटरच्या मदतीची जोड मिळाली आणि कार्लसनच्या खेळात कमालीची सुधारणा घडून आली. २००९मध्ये त्याला साक्षात गॅरी कास्पारॉवकडून कोचिंग मिळालं. त्यातून आणखी सुधारणा झाली. कास्पारॉवच्या मार्गदर्शनाचा (कदाचित) एक फायदा झाला असावा तो म्हणजे, प्रतिस्पर्ध्याला घाबरणं कार्लसननं सोडून दिलं. रेप्युटेशनची ऐशीतैशी.! त्यामुळे आज तो खेळताना चेह-यावर फारसे भावच नसतात. किंचित मख्खपणा असतो. अत्यंत थंडपणे चाली करतो. खुर्चीवर एखाद्या टीनएजरला शोभेलशी चुळबूळ सुरू असते. टीनएजर असतानाच तो अव्वल क्रमांकाचा बुद्धिबळपटू बनला होता.
आता २२व्या वर्षी जगज्जेता बनलाय. इंटरनेट, अँड्रॉइड जनरेशनचा प्रतिनिधी आहे. या जनरेशनमुळेच बुद्धिबळाच्या लोकप्रियतेला आणि व्याप्तीला नवं परिमाण मिळालंय. कार्लसन अनेक ब्रँड्सचं प्रमोशन करतो. अमेरिकेत गर्दी खेचतो. रेआल माद्रिद फुटबॉल टीमनं परवाच त्यांच्या सुप्रसिद्ध बेर्नाबाव स्टेडियमवर त्याला किक-ऑफचा मान दिला. ‘टाइम’पासून ‘न्यूयॉर्कर’पासून ‘दि इकॉनॉमिस्ट’पर्यंत अनेक राजकीय आणि आर्थिक पाक्षिकांनी त्याची दखल घेतलीये. बॉबी फिशरनंतर पश्चिम गोलार्धातला पहिलाच बुद्धिबळ जगज्जेता असल्यामुळे हे घडलं असेल. डावांच्या मधल्या काळात तो बास्केटबॉल, फुटबॉल खेळतो. डावाच्या दिवशी दुपारी १२ वाजता उठतो. लेझी, केअरफ्री टीनची सगळी लक्षणं. पण एकदा खेळू लागला, की त्याच्यातला कम्प्युटर जागा होतो. ‘टर्मिनेटर’ सिरीजमधला जणू सायबोर्ग. मानवी देहातला यंत्रमानव. त्याच्याशी खेळणं कठीण. त्याला ओळखणं तर आणखी कठीण!
