तशी ती लहानपणापासूनच उपद्व्यापी होती. कुठे कुडबुडणा-या कुत्र्याच्या पिल्लाला घरी आणून दूध दे, खारुटीच्या पिल्लांसाठी खाऊ पुढे ठेव, अपघात झालेल्या मांजराला घरी आण असले मोठया माणसांना वाटणारे ‘नसते उपद्व्याप’ तिनं केले. मी बावीस वर्षानी तिच्या मुंबईच्या घरात गेले.
माझ्या कुमारवयातील ही मैत्रीण. मधली बावीस वर्ष ती कुठं गायब झाली होती ते शोधून शोधून पण सापडली नाही. बावीस वर्षानी अचानक भेटली. तशीच खेळकर, हसरी आणि हसवणारी. पोटभर रडून नि हसून झाल्यावर मी तिचं घर फिरले आणि विस्मयचकीत होऊन पाहतच राहिले. त्या कांदिवली लोखंडवालाच्या घरात अख्खा निसर्ग राहत होता.
वटवाघूळ, घार, ससे, मांजरं, कासव, पोपट यांची पण ‘घर’ त्या घरात होती. मला स्वच्छ कल्पना होतीच की हा लवाजमा तिनं हौशीनं पाळलेला नसणारंच. कुठे कुठे अपघातानं हे पक्षीप्राणी या घरात आले असणार. ‘पीपल फॉर बर्ड’ संस्थेसाठी ती काम करत होती आणि घायाळ पाखरांची आई होऊन त्यांना बरं करत होती पुन्हा निसर्गात सोडून देण्यासाठी.
‘‘आता ‘संक्रात’ सण आला, पण माझ्या पक्ष्यांवर सक्रांत येणार, कारण पतंगाच्या मांजात अनेक पक्षी घायाळ होणार, मरणार!’’ हे ती किंचितशी केविलवाणी होऊन आणि पोटतिडिकीच्या मायेनं बोलत होती. चायनीज प्लास्टिक आणि काचेनं बनवलेल्या ‘काटाकाटी’ करणा-या पतंगाच्या मांजाना अधिकृतरीत्या बंद करायला हवं असं कळकळीनं सांगत होती. तिच्या या घरानं अनेक पक्ष्यांना आधार दिला होता. बरं केलं होतं प्रसंगी न वाचू शकलेल्या पक्ष्यांच्या, मनीमाऊच्या पिल्लांसाठी सारं घर रडलं होतं. या घरात अनेक कहाण्या होत्या.
सर्वात प्रथम जखमी कोंबडी तिच्यापाशी आली. तिला काय करू कळेचना. सगळीकडून फाटलेली. तिनं चक्क साध्या सुई-दो-यानं शिवली तिला. हळूहळू ती बरी झाली आणि तिनं पुढं अंडी पण दिली, असं सांगताना हसू फुटत होतं तिला. पतंगाच्या मांजात अडकलेले पक्षी येतात तेव्हा भयावह अवस्था असते त्यांची. नाकातोंडातून रक्त येत असतं. पंख तुटलेले असतात.
पुढं पुढं तिनं सर्जिकल थ्रेड व निडल आणली. टाके घालू लागली, प्राथमिक औषधोपचार तर शिकलीच. अगदीच हाताबाहेरची केस वाटली तर संस्था तो पक्षी डॉक्टरांच्या हवाली करते. मग पंख तुटलेल्या दोन घारी घरात होत्या. या बाहेर ‘सर्वाइव्ह’ करू शकणार नाहीत हे लक्षात आल्यावर त्या आता तिथेच आहेत. वटवाघूळ पण असंच. एक बाजू तुटलेलं. टक्कं डोळयाचं.
एवढं जवळून तर मी पहिल्यांदाच पाहिलं. तिच्या जुळया मुली ‘पिया’ आणि ‘पाखी’ त्या वाघळाला केळं भरवत होत्या. ‘मावशी’, तुला माहित्ये का त्याला संत्र व चिकू पण आवडतात’. डोळे मोठे करुन पिया सांगत होती.
कॉलनीमध्ये सोसायटीचं ‘पीओपी’चं काम सुरू असताना जुनं पीओपीच्या वळचणीला असलेलं घरटं कुणी उखडून फेकून दिलेलं निर्दयीपणे आणि आत तीन चिमण्यांची पिल्लं अगदी पार पिटुकली. अगदी सुशिक्षित जाणते पालक आपल्या किशोर मुलांना मागे ओढत होते. ‘हात लावू नका’, ‘आपल्याला काय करायचंय?’, घरी चला’ सांगत होते. पिया – पाखीला कोणी मित्र धापा टाकत सांगत आला त्या पळाल्याच.
आपल्या चिमुकल्या हातांनी घरटयासकट त्या तीन पिल्लांना घेऊन आल्या घरी. घरात तीन नवे मेंबर आले. पिलं भुकेलेली त्यांना दर वीस-तीस मिनिटांनी खाणं लागायचं. पिया, पाखी भाजीवाल्याकडून किडके मटार आणू लागल्या. अळया भरवू लागल्या. त्यांच्या आईनं वाण सामानवाल्याकडून नासके बटाटे आणले. तो वाणसामानवाला ‘बाई’, वेडी तर नाही ना’ नजरेनं पाहतच राहिल्या.
बटाटे सडवून त्यांना अळया खाऊ घातल्या. सातला पिल्लं गुडूप झोपत ती पहाटे पाच- सहाला चिवचिवाट करु लागत. ही आई उठून आपल्या पिल्लांना खाऊ घाले. पिल्लं मोठी झाली. गाडीतून गावी साता-याला पण हिंडून आली. आई पोळया लाटे तेव्हा पिल्लं तिच्या खांद्यावर बसत. वाचत बसे तेव्हा हातावर, डोक्यावर, खांद्यावर दंगा करत मोठं पिल्लू एक दिवस खिडकीपाशी जाई, परत येई.
शेवटी ते उडालं. छोटया दोन चिमण्या हिच्या खांद्यावर बसलेल्या आपण नाही हं जायचं, आईला सोडून असं म्हणत होत्या. असं ही मला हसून सांगत होती. हळूहळू दुसरी उडाली. तिसरी उडाली. त्या आपापल्या घरी गेल्या.
एका हॉस्टेलवर मांजरी व्यायली. पण मांजर आईवरुन ट्रक गेला. हॉस्टेलच्या मुलींनी तीन पिल्लांना जमेलतसं खाऊ-पिऊ घातलं. कुणीतरी हिच्याकडे ती तिन्ही नन्ही पिल्लं दिली. एक नाही वाचलं पण दोन वाचली. ‘मिल्कीबार ऊर्फ ढोलू’ हा बोका आणि ‘एलसा’ ही मनीमाऊ आणि आता त्यांना झालेलं.
‘रॅम्बो’ हे पिल्लू मस्त फ्रिजवर चढून जागा पटकावून होतं. टपकन ‘आई’च्या खांद्यावर झेपावत होतं. आपलंच घर असल्याच्या थाटात ती मस्त पसरत होती जिथं तिथं होतंच की ते त्यांचं घर!!
एक पोपट असाच घायाळ कोणीतरी देऊन गेलं. या पाखरांच्या आईनं बरा केला की तो. मस्तपैकी गालाची पापी घ्यायचा आईच्या. किती फोटो पाठवले तिनं असे त्याचे आम्हाला.
धट्टाकट्टा झाला तशी गेला उडून. ही पाखरं परत येतात काय गं भेटायला? असं विचारल्यावर ही पाखरांची माय म्हणते, ‘‘येतात गं. खूप पक्षी खिडकीवर बसून जातात पण कळत नाही. त्याच या चिमण्या की तोच हा पोपट ते. पण मला वाटतं ते आपल्या आईला खिडकीतून पाहून म्हणत असणार ‘आहेस नां तू, हं पाहिलं तुला, आता येतो!’ आणि उडून जात असणार आपल्या आभाळी’’.
आता ही आई संक्रांतीला ‘जीवदया कॅम्प’साठी तासन्तास १३ ते १७ जानेवारी बसून राहिलं मुंबईत. दुख-या जीवांना घरी घेऊन येईल. बरं करुन पुन्हा उंच आभाळी सोडण्यासाठी. पक्षी आकाशात झेपावतील आणि आईची आठवण आली की खिडकीपाशी येतील. जमिनीवरच्या त्यांच्या घराचा पत्ता- पाखरांची माय स्वाती हळबे – शहाणे, हायलँड टॉवर, कांदिवली पूर्व.