‘‘यामिनी.. ए यामिनी’’ सुधाकरचा आवाज रागेजला होता. ‘‘मधल्या खोलीत या. मी सर्वेशचा अभ्यास घेतेय बरं!’’ तिचंही अगदी खणखणीत उत्तर आलं; तसा तो तरातरा आतल्या भागात, मधल्या खोलीत गेला. त्याच्या मस्तकात तिडीक गेली होती.
‘‘यामिनी.. ए यामिनी’’ सुधाकरचा आवाज रागेजला होता.
‘‘मधल्या खोलीत या. मी सर्वेशचा अभ्यास घेतेय बरं!’’ तिचंही अगदी खणखणीत उत्तर आलं; तसा तो तरातरा आतल्या भागात, मधल्या खोलीत गेला. त्याच्या मस्तकात तिडीक गेली होती.
‘‘अंगात आलं का तुझ्या?’’ तिला खरं तर एक सणसणीत लगावून द्यावी, असं त्याला वाटलं. हात शिवशिवत होता.
‘‘का? राग आला? नाकाला मिच्र्या झोंबल्या? आईचे हात पलंगाला बांधून ठेवले म्हणून?’’ तिने नाक वर करून विचारले.
‘‘काय माणूस आहेस की हैवान गं तू?’’
‘‘हे पहा, मला भांडायचं नाहीये. माझ्या मुलाची बारावीची परीक्षा अगदी तोंडावर आली आहे. घरातलं वातावरण कलुषित झालं तर सर्वेशच्या अभ्यासावर परिणाम होईल. मला वाटतं इतकं एक्सप्लेनेशनही द्यायची गरज नाही. सारखं आपल्या खोलीतून बाहेर येऊन सर्वेशला त्रास दिलेला मला चालणार नाही.’’ तिचा आवाज करारी होता.
‘‘पण आई.. मला आजीचा..’’ सर्वेश काही बोलणार इतक्यात त्याला तोडत ती म्हणाली,
‘‘त्यांच्या खोलीतून या खोलीत येताना पडल्या, तर कोण निस्तरणार आहे? तुझे बाबा रजा घेऊन थांबतील घरात? विचार त्यांना.’’
सर्वेशचंच काय, सुधाकरचंही तोंड बंद करण्याची कला तिला उत्तम अवगत होती. पण सुधाकरचं हृदय फडफडत होतं. तो न बोलता आईच्या खोलीत गेला. तिच्या बांधलेल्या हातांची अलगद सोडवणूक करून त्याने खोबरेल तेलाची बाटली हाती घेतली आणि त्याला धाय मोकलून रडू आलं.
आईने त्याचे अश्रू पुसले. तिच्या अंगात त्राण नव्हते; पण तिच्या तोंडात बळ होते. सारी शक्ती जणू तिथे एकवटली होती.
‘‘सुध्या, रडू नकोस. हे माझं प्राक्तन आहे. डोंगराएवढं आयुष्य घेऊन माणसाने का जगावं? तुझा बाप कसा पुटुक्कन गेला रे सव्र्हिसमध्ये असताना! मी जख्ख जगतेय ना! सर्वेशला बघावा वाटतोरे! लोचटासारखी जाते त्याच्या खोलीत. त्याने चार शब्द बोलावे म्हणून मग मनधरणी करते त्याची. पण ते हिला रुचत नाही. पचत नाही. सारखी हाकलते तिथून. तू का परीक्षा दिल्या नाहीस? एम.कॉम.सुद्धा कधी झालास, कळलं नाही. याची बारावी एवढी जगावेगळी आहे का? सांग सुध्या.’’
सुधाकर आईची मनगटं हळुवार चोळत होता. मन चराचरा कापलं गेलं होतं. सव्र्हिसमध्ये रजांची शक्यता कमी होती. बायको नोकरी करीत नव्हती. तिचे आई-वडील आटोपले नि तिचं तोंड सुटलं. ‘‘माणसानं जगावं किती यालासुद्धा लिमिट असलं पाहिजे. सत्तर, पंचाहत्तर, ऐंशी, पंचाऐंशी.. अरे आहे काय? दुस-यानं किती वर्ष यांच्यासाठी अडकून राहायचं?’’
खरंच होतं तिचं म्हणा. शकू त्याची सख्खी धाकटी बहीण होती. पण तिचा जॉब भ्रमंतीचा होता. एच.आर. हेड होती. नामवंत कंपनीत. ‘‘अरे दादा, मला का वाटत नाही? आईला बरोबर घेऊन हिंडू शकले असते ना.. तर मी नक्की तुला या पेचातून सोडवलं असतं बघ! पण माझाच पाय घरात टिकत नाही. आमचा हिमांशूसुद्धा आम्ही हॉस्टेलवर ठेवलाय तेवढय़ासाठी.’’
किती खरं होतं सारं. सा-यांचंच! बायको तरी कुठे चूक होती? घरातली सारी ठेवरेव कोण करी? बायको! सर्वेशचा अभ्यास कोण घेई? बायको! म्हातारी, जर्जर आई कोण बघे? बायको.
‘‘गेली चार र्वष सिनेमा नाही. नाटक नाही.. साधं चार दिवस माझ्या भावाकडेही जाता आलं नाहीये मला. का? रजा नाहीच मला ‘सेवाग्राम’मधून. या जगतातच आहेत.’’
‘‘म्हणजे ती मरावी.. असंच ना?’’
‘‘बघा बाई.. मी म्हणाले का? आं? पण मी जे म्हटलं त्यातलं अक्षर तरी खोटंय?’’
यावर प्रत्येक वेळी तो निरुत्तर झाला होता.
जेवायच्या वेळी तो आपलं ताट घेऊन आईच्या खोलीकडे गेला तेव्हा ती तरातरा मागे आली.
‘‘तुम्हाला फक्तआईच नाही, बायको आणि मुलगापण आहे.’’
‘‘जा बाबा सुध्या. जेव तरी सुखाने. आज ढोकळा दिलाय शेजारच्या गोडबोल्यांनी. मला खावासा वाटला म्हणून घेऊन आली होती गोडबोलीण. पण नाही खाऊ दिला हिनं. तू तरी खा!’’
‘‘हो ना! मी दुष्ट.. मी स्वार्थी.. मी आपमतलबी! पण ढोकळा खायचं वय आहे का सत्याऐंशी? इतकाली वर्ष खाल्लाच ना? प्रकृती तरी बघा! संडास व्हायला लागली तर गोडबोलीण काढणार आहे का? काढणार असेल तर माझी काही हरकत नाही. सगळे ढोकळे घशात ओता.’’
त्याने न बोलता आपल्या पानातला ढोकळा काढून ठेवला. ‘‘आता माझ्या पोटात दुकान मांडते ढोकळ्यांचं.’’ ती बडबडली. पण हा ओठ आवळून गप्प होता. मूकनायक!
‘‘तुम्ही त्यांना वृद्धाश्रमात ठेवा आता. मला जगू द्या जरा! मी जगणंच विसरून गेले आहे हो. यांनी जगत राहायचं नि मी जिवंतपणी मरण यातना भोगायच्या? शकू मजेत, तुम्ही मजेत! नि मी? वेठबिगार? एक बाई का नाही ठेववत शकूला? पैसे मोजणं जड जातं का? ब्यांकांची धन करते ती! सारख्या त्या सर्वेशच्या खोलीत जातात नि ‘गोष्ट सांग सर्वू’ म्हणून मागे लागतात. सतरा वर्षाच्या मुलाचे पापे घेतात. त्याचे केस विस्कटतात. हेअरस्टाईल बिघडवतात. आता माझ्याही सहनशक्तीचा अंत झालाय.’’
तिची अखंड कुरकुर ऐकून त्याला वाटलं, आईला घेऊन दूर कुठेतरी निघून जावं. जिथे नोकरीचं जू मानेवर नसेल. जिथे अखंड ‘कुरकुर कांदा’ बायको नसेल. जिथे साध्या खाण्याच्या इच्छेचा बाऊ केला जाणार नाही. जिथे आपल्याला कोणीही शब्दांनी घायाळ करणार नाही.
‘‘हा पत्ता.’’ तिने वृद्धाश्रमाचा पत्ता जेवण होताच त्याच्या हाती ठेवला. ‘‘फोन नंबरसुद्धा आहे.’’ तिनं बजावलं. ‘‘उद्याच न्यायचं बघा. इथे माझ्या सर्वेशची परीक्षा घटका-पळांवर आलीय. ताबडतोब न्या वृद्धाश्रमात. आपल्याच उपनगरात आहे. फक्त ईस्टवरून वेस्टला जायचा अवकाश!’’
मध्यरात्रीपर्यंत तो तळमळत होता. शेवटी बाहेर व्हरांडय़ात आला.
‘‘जागीयस?’’ त्यानं बहिणीला फोन करून विचारलं.
‘‘बोल आता उठवलंस तर!’’
‘‘आई गं शकू!’’ तो एकदम रडकुंडीला आला.
‘‘गेली का दादा?’’
‘‘नाही गं.’’
‘‘मग अध्र्या रात्री फोन करून का जागवलंस दादा? अं?’’ शकू आता चिडीला आली होती.
‘‘ऐक.. ही म्हणते, आईला वृद्धाश्रमात राहावं लागेल. अगदी उद्यापासूनच. तिच्याने होत नाही आता.’’
‘‘मग ठेव दादा. मी कोरडे उपदेश नाही करणार माझ्या घरात बसून.
गेली चार र्वष ती करत्येय ना आईचं! यामिनी चुकत नाहीये दादा.’’
त्याने फोन ठेवून दिला.
त्याच्या मनातला आशेचा किरण निमाला होता. सकाळ उजाडली.
‘‘आई, चल.. आपल्याला आता आशादानमध्ये राहायचंय.’’
‘‘म्हणजे रे सुध्या?’’ तिने न कळून विचारले.
‘‘म्हणजे वृद्धाश्रमात’’ त्याला आवंढा आला.
‘‘तिला बोलव.’’
‘‘मी आहे इथेच.’’ यामिनी आत आली.
‘‘एक सांगायचं होतं सुने.’’
‘‘बोला. मी काही तुम्हाला नरकपुरीत टाकत नाहीये. सकाळ-संध्याकाळ डॉक्टर येतात आशादानमध्ये. चार वेळा खायला देतात. परसाकडे झाली तर आया काढतात. झक्कास आहे अगदी.’’
‘‘तरी सांगायचंय.’’
‘‘बोला.’’
‘‘एक दिवस तुलाही म्हातारं व्हायचंय.’’ सासू बोललीच, पण यामिनी बधली नाही. आईला वृद्धाश्रमात जावंच लागलं नि दुस-याच दिवशी ती गेली. चोवीस तासही जगली नाही. हातात चिठ्ठी होती. ‘‘मला घरी नेऊ नये. इथूनच अंत्यसंस्कारास न्यावे. फक्त सुधाकरला अग्निसंस्कारास बोलवावे. अन्य कुणासही माझं मेलेलं तोंड दाखवू नये, एवढीच अखेरची इच्छा. जय श्रीराम.’’ एक लांबलचक आयुष्य संपलं.
प्रिय वाचकांनो, मला तर वाटतं, फिरतं शरीर असेतो रामचरणी जावं. विलीन व्हावं. ‘नको देवराया-अंत आता पाहू’ असं म्हणायची वेळ कोणावरही न येवो.