‘जॉय ऑफ गिव्हिंग’ ही एक स्वयंस्फूर्तीने चाललेली चळवळ आहे. वेंकट कृष्णन हा या संकल्पनेचा उद्गाता. दोन ते आठ ऑक्टोबर हा देण्याचा सप्ताह म्हणून साजरा करण्याचं हे पाचवं र्वष आहे. अनेक शैक्षणिक संस्था, स्वयंसेवी संस्था, प्रसारमाध्यमं, कॉर्पोरेट कंपन्या यात सहभागी होतात आणि देण्याचा आनंद लुटतात.
तमीराचा इमेल येऊन पडला होता. पण खरं सांगायचं तर तो मी वाचलाच नव्हता. पीआरओंचे ई-मेल शेकडय़ांनी येऊन पडतात. सगळेच वाचणं शक्य नसतं. तमीराने फोन करून सांगितलं की, संध्याकाळी वेंकट कृष्णन भेटायला येणार आहेत. फक्त पंधरा मिनिटं हवीत. खरं तर वेळेचे वांधेच होते. पण म्हटलं घेऊन ये. तेव्हा माहीत नव्हतं की तो तोच वेंकट कृष्णन आहे. खरं सांगायचं तर वेंकट आल्यावरही त्याची ओळख लगेच पटली नाही. कारण त्याने फार वेळ न घालवता समोरचं नेटबुक उघडलं आणि एक एमपीफोर फाइल सुरू केली. जॉय ऑफ गिव्हिंगचा व्हिडियो सुरू झाला आणि लगेच लक्षात आलं की ‘गिव्हइंडिया’ या संकल्पनेचा प्रणेता वेंकट कृष्णन समोर आहे. त्याच्या अस्खलित मराठीने खात्रीच पटली. मग पाल्रे कॉलेजच्या ‘रेटरॅक्ट’चा प्रणेता आणि ‘मूड इंडिगो’ गाजवणारा तरुणाईतला वेंकट कृष्णन आठवत गेला.
वेंकट हा चक्रम माणूस आहे. कट्टयावर चक्कूगिरी करणा-या, सिगारेटी फुंकत पोरींची भंकस करणा-या टोळक्यातला वेंकट कमालीचा हुशार.. जीनियस. लेक्चर बंक करूनही अभ्यासात पुढे असणा-या रेअर स्पिसीजपैकी तो एक. नंतर तो अहमदाबाद आयआयएमसारख्या संस्थेत जाईल, हेही कुणाला सांगून खरं वाटलं नसतं. पण तिथून वेंकट कृष्णन या व्यक्तीचा टाइम्स, सोनी ही प्रसारमाध्यमं, एकलव्य या व्होलिस्टिक स्कूलची निर्मिती ते ‘गिव्हइंडिया’ नावाच्या चळवळीपर्यंतचा प्रवास लोकविलक्षण आहे. स्वयंसेवी संस्थांच्या निधी संकलनासाठी मुंबई मॅरॅथॉनसारखी संकल्पनाही त्याचीच. अनेक संस्था आणि आणि चळवळी यशस्वीरीत्या पुढे रेटण्यात वेंकट कृष्णन या व्यक्तीचा सिंहाचा वाटा आहे. तरीही फार लोकांना वेंकट कृष्णन माहीत नाही. वेंकटची थोडीफार ओळख रश्मी बन्सल यांच्या ‘स्टे हन्ग्री, स्टे फूलिश’ या पुस्तकातून होते. परवा तो ऑफिसमध्येच येऊन थडकल्यावर या गोष्टी आठवल्या.
खरं तर लिहायचं होतं ते ‘गिव्हिंग’ या संकल्पनेबाबतच. वेंकट अशा अनेक चमकदार संकल्पनांमागचा आयकॉन आहे. मात्र अशा आयकॉन होण्याच्या प्रक्रियेपासून वेंकट स्वत: अंतर ठेवून राहिला. स्वत:बद्दल बोलणं तो टाळतो. पण ‘जॉय ऑफ गिव्हिंग’बद्दल लिहिताना वेंकट कृष्णन या व्यक्तीचा उल्लेख टाळता येणार नाही.
खरं तर वेंकट ज्या जनरेशनचा आणि ज्या वकुबाचा आहे, त्यावरून तो शिस्तीत एखाद्या मेनस्ट्रीम कॉर्पोरेट कंपनीमध्ये नोकरी करता तर आज एखाद्या मल्टिनॅशनल कंपनीचा सीईओ असता. मात्र काही वर्षापूर्वीच त्याने हे सगळं सोडून दिलं आणि तो ‘जॉय ऑफ गिव्हिंग’च्या मागे लागला.
‘जॉय ऑफ गिव्हिंग’ ही एक विलक्षण चळवळ आहे. यात कुठलीही एनजीओ नाही, कुठलीही यंत्रणा नाही. वेंकट नामक एक व्यक्ती लोकांना देण्यातला आनंद उपभोगायला शिकवतेय. मग देणं कुठल्याही स्वरूपातलं असो किंवा कुणालाही असो. कुणाला द्यायचं हे तो सांगत नाही. कुठे द्यायचं हे सांगत नाही, कसं द्यायचं, किती द्यायचं, का द्यायचं हे काहीही इथे नाही. फक्त देण्याचं काम करायचं आणि हा आनंद तुम्ही त्याच्याशी शेअर करायचा.
आता वेंकट दोन ते सहा ऑक्टोबर हा ‘जॉय ऑफ गिव्हिंग वीक’ म्हणून लोकांना साजरा करायला भाग पाडतोय. या दरम्यान तुम्ही भरभरून द्यायचा आनंद भरभरून घ्यायचाय. तुम्ही काहीही देऊ शकता, वेळ, पैसा, कौशल्य, प्रेम. काहीही. देणं तुमच्या हाती आहे. त्याने यात स्वयंसेवी संस्था, कंपन्या, शाळा, कॉलेज, माध्यमं आणि आम जनता अशा सगळ्यांना गोवून टाकलंय. यंदा या देणे सप्ताहाचं पाचवं र्वष आहे. आतापर्यंत या कामातून वेंकटने १८ लाख माणसं जोडली आहेत. ७० हून अधिक शहरांमध्ये हे काम चालतं. आणि देणग्या, रोख आणि इतर साधनांतून ३० कोटींहून अधिक देणे प्रक्रिया घडली आहे. स्वयंसेवकांच्या सेवातासांमध्ये मोजायचं झालं तर ते लक्षावधी तास होतील. कुणी म्युनिसिपाल्टीच्या शाळेत जाऊन इंग्रजी शिकवतं, कुणी ज्येष्ठ नागरिकांना घेऊन फाइव्ह स्टार हॉटेलात ट्रीट देतात, कुणी वाहतूक पोलिसांना नाकाला बांधायचे मास्क नेऊन देतं. श्रीमंतच देतात असं नाही तर एक तमिळनाडूमधल्या गरीब महिलांच्या बचतगटाने अति गरिबांसाठी १५ हजार किलोंचं धान्य देऊ केलं.
वेंकटने काही शाळा-कॉलेजांमध्ये आणि कॉर्पोरेट कार्यालयांमध्ये एक इच्छावृक्ष ठेवलाय. त्यावर एका छोटया लेबलावर लोक आपल्या विश लिहून ठेवतात. ती पूर्ण करणं ज्याला शक्य असतो, तो ती पूर्ण करतो आणि तिथे जाऊन एक स्मायली चिकटवतो. अशा अनेक इच्छावृक्षांवर आता स्मायलींची पानं सळसळतायत.
माणूस संचय करायला लागल्यापासून आधुनिक संस्कृती आणि सभ्यता जन्माला आल्या. माणसाच्या अधाशीपणाचा इतिहास म्हणजेच संस्कृती आणि सभ्यतांचा इतिहास झाला. पण त्यात देणं, शेअरिग ही गोष्टच माणूस विसरून गेला. त्यामुळेच नागरी संस्कृतीत देणं ही संकल्पना रुजवण्याचा प्रयत्न सुरू झाला. गिव्हिंग ही संकल्पना खख्रिस्ती धर्मात आहे, इस्लाममध्ये आहे आणि हिंदू धर्मातही दानाचं महत्त्व आहे. गेली कित्येक शतके लोक दानधर्म करत आलेले आहेत. मग वेंकट कृष्णन याच्या या संकल्पनेत असं नवं काय आहे की ज्याचं आपण कौतुक करावं?
नागर समाज प्रस्थापित होताना देणं हे समाजासाठी असतं म्हणून ही संकल्पना पुढे आली. आपण समाजाला काही देणं लागतो, अशी लोकांची भावना झाली, म्हणून दानाची कल्पना आली. पूर्वी धान्यांचे पेव असायचे. म्हणजे जमिनीखाली धान्य साठवलं जायचं. दुष्काळी परिस्थितीत हे पेव फोडलं जायचं. पहिलं सावकार किंवा जमीनदाराचं पेव फुटायचं, मग देशमुखाचं, मग पाटलाचं अशी रचना होती. नागर व्यवस्थेत समाजासाठी म्हणून अशाप्रकारे धान्य वेगळं काढलं जायचं. सध्याचं अन्न सुरक्षा विधेयक हे या सामाजिक दानाचीच एक आधुनिक व्यवस्था म्हणावं लागेल.
सामाजिक देणं हा समाजाच्या आणि पर्यायाने व्यक्तीच्या आर्थिक व्यवस्थापनाचा भाग होता. शेती असो वा इतर उत्पादन, प्रत्येक व्यक्ती समाजाचा वाटा काढून ठेवायची. त्यातूनच सारा आणि करपद्धती विकसित झाली. मात्र प्रत्यक्षात ती गिव्हिंग या संकल्पनेशी विपरित झाली.
मानवाच्या इतिहासात गिव्हिंग धर्माचरणाशीही निगडित झालं. त्यातही सामाजिक ऋणाचा संकेत अधिक होता. नागरी समाजात धर्माच्या ध्वजाखाली समाज एकवटलेला होता. त्यामुळे प्रार्थनास्थळं, उत्सव यासाठीचे गिव्हिंग आले. त्यातून धार्मिक समाजाचं देणं होत गेलं. त्यामुळेच आजही देण्याला आपण धर्मादाय असंच संबोधतो. धर्मसंकल्पनेतलं गिव्हिंग हे पाप-पुण्याच्या हिशेबाशी जोडण्यात आलं, त्यामुळे त्यातला सामाजिक आशय लोप पावला आणि ते पुन्हा आत्मकेंद्री बनत गेलं. आज काही देताना आपण आपल्या मुलाबाळांना, आपल्या ज्ञाति-धर्मबांधवांनाच भरभरून देतो. धर्मादाय काम करताना आयकराच्या ८० जी अधिनियमाचा लाभ घेण्यासाठी देतो. दीनदुबळ्या, पंगू, अनाथ आणि वंचितांसाठी अनुकंपा वा सहानुभूती वाटते म्हणून देतो. पण वेंकटच्या या गिव्हिंगमध्ये पाप-पुण्याचा ताळेबंद नाही. स्वत: स्टॅटिस्टिक्स आणि ताळेबंदातला माणूस असूनही देण्यातला फक्त आनंदच निवडण्याचं प्रचंड मोठं स्वातंत्र्य वेंकट आपल्याला बहाल करतो.
दरम्यानच्या काळात गिव्हिंग निसर्गाशी निगडितही होतं गेलं. निसर्गाने आपल्याला भरभरून दिलं, मग आपण निसर्गाचं काही देणं लागतो की नाही, हा विचार पुढे आला. निसर्ग ज्या माध्यमातून आपल्याला भेटतो तीच माध्यमं या रिटर्न गिफ्टची साधनं बनली. पण निसर्गापुढे आजही आपण तोकडेच. आपण निसर्गाला काय देणार. सूर्याला ओंजळीतून अघ्र्य दिलं. नदीला नवेद्य दिला. अमावस्येच्या अंधा-या रात्रीला दीपदान दिलं. मग एक घास काऊचा, एक घास चिऊचा असा संस्कार रूढ झाला. तशीच गोग्रास ही संकल्पना रुजवली गेली. गाईला शिजवलेल्या अन्नाचा घास झेपत नाही तरीही आपल्या दानाच्या मिजाशीपायी गोग्रास भरवला गेला. निसर्गाकडून माणसाने ओरबाडून घेतलं पण निसर्गाकडे पुन्हा पेरताना आपला हिशेब दामदुपटीने परतावा घेण्याचाच असतो. झाडावरची फुलं तोडताना आपली भावना काय असते, तर झाडावर फुलं फुकट जातात. त्यापेक्षा देवपूजेला त्यांचा उपयोग होईल. देवाने फुलं मूर्तीला वाहण्यासाठी नाही तयार केली. या फुलातल्या मधावर माश्या, मुंग्या, पक्षी या साऱ्यांचा अधिकार असतो. झाडावरून फूल पडलं तरी त्यावर एक परिसंस्था अवलंबून असते. पण देवघरातल्या निर्माल्यालाही आपण प्लॅस्टिकच्या पिशवीत हवाबंद करून थेट समुद्राची सफर करायला लावतो. निसर्गातल्या समुद्र जीवांना त्यामुळे काय यातना होत असतात याचा विचारही आपण करत नाही.
दानशूर कर्णाने कवचकुंडलं काढून दिल्याची महाभारतातली गोष्ट सांगता-ऐकताना ब-याचदा आपण कर्णाचा मूर्खपणाच अधोरेखित करत असतो. त्यामुळेच समाजातील श्रीमंत दानशूर व्यक्तींनी उपयुक्ततेच्या निकषावर देणं सुरू केलं. नद्यांना घाट बांधून दिले. लोकांची पाण्यात उतरण्याची सोय केली. पाणपोयी बांधून दिल्या. व्यापारी समाजाने पूर्वीच्या प्रवासी वाटांवर विहिरी खोदून दिल्या. दुतर्फा मोठे वृक्ष लावून दिले. मंदिरांचे सभामंडप बांधून दिले. अशा दानामागे लोकांच्या दुवा एन्कॅश करणं हा महत्त्वाचा भाग होताच.
हे गिव्हिंग काही ख-या अर्थाने गिव्हिंग म्हणता येण्यातलं नव्हतं. गिव्हिंग समाजाशी निगडित न ठेवता किंवा देवाधर्माशी वा पाप-पुण्याशी न जोडता ते इतरांना देताना एकप्रकारे स्वत:लाच देणं असावं, असा मतप्रवाह पुढे आला. वेंकट कृष्णन याच संकल्पनेवर आधारित गिव्हिंगचा प्रसार करतोय. देणं आनंददायी करण्यासाठी समाजातला प्रत्येक माणूस झटू लागला तर त्या प्रत्येकाचं देणं हे एकप्रकारे स्वत:च स्वत:ला देणं होऊन जाईल.