झाड सदैव देत आणि देतच राहतं. पानं, फुलं, फळं, प्राणवायू, बिया, गर, चीक, सावली अशा नाना रूपाने ते देतच राहतं. झाड कधीही मलूल होत नाही. झाडाकडे पाहून त्याचं अनुकरण करण्याचं ठरवून जरी आपण जगलो तरीदेखील एक उत्कृष्ट, आनंदी, संतुलित आणि हिरवंगार जीवन आपण जगू शकतो. जागतिक पर्यावरण दिनानिमित्ताने आपण झाडांकडून सदैव दुस-याला देण्याच्या, नेहमीच भरभराट करण्याच्या आणि नेहमीच आकाशाकडे झेपावण्याच्या वृत्तीचं अनुकरण करूयात..
कल्पना करा की, एक उजाड माळरान आहे. ग्रीष्म ऋतूतील उन्हाचा दाह चटके देणारा आणि असह्य झाला आहे. नुसत्या आठवणीनेसुद्धा आपल्याला पाणी प्यावंसं वाटतं किंवा मनाची तगमग होते. आता दुसरं चित्र डोळ्यांसमोर आणा. तेच उजाड माळरान आहे. परंतु त्यावर असलेल्या डेरेदार वृक्षाच्या हिरव्यागार विस्ताराने त्या माळरानाला जणू सुंदरता प्राप्त झाली आहे. ते रम्य डेरेदार झाड नुसतंच देखाव्याची शोभा वाढवतं असं नाही, तर त्या माळरानाची पात कैक पटीने केवळ त्या एका झाडाच्या असण्याने वधारते.. कां बरं व्हावं असं? कारण वृक्ष हे नवजीवन आहेत. झाडं ही आपल्या जगण्याचा मूलाधार आहेत. निकोस कझान्झाकिस (Nikos Kazantzakis) यांचं एक गाजलेलं वचन आहे, ‘मी बदामाच्या झाडाला म्हटलं, ‘‘हे मित्रा, माझ्याशी परमेश्वराच्या गप्पा-गोष्टी कर’’.. आणि काय आश्चर्य : ते बदामाचं झाड बहरून आलं..!’
झाडाची किमया निराळीच.. डेरेदार हिरवगार झाड सावली तर देतंच, परंतु जगण्याला सौंदर्य बहाल करतं. जीवनाच्या प्रत्येक हालचालीतून अर्थ शोधण्याची धडपड करणा-या माणसाला झाड हे जीवनाचं अतुलनीय बोधसत्त्वदेखील बहाल करतं. उगाच नाही, श्रेष्ठ कविवर्य रवींद्रनाथ टागोर असं म्हणतात, ‘आपलं म्हणणं ऐकण्यासाठी उत्सुक असणा-या आकाशासोबत संवाद साधण्याचा धरतीमातेचा अथक प्रयत्न म्हणजे झाड होय.’
मैत्री हा नेहमीच सावली देणारा आधारवृक्ष असतो, असं सॅम्युअल टेलर कोलरीजनं म्हटलं आहे. हे झालं मानवा-मानवातील बांधिलकीविषयी. परंतु झाड आणि आध्यात्म यांच्यातील नातं स्पष्ट करताना, (एव्हरग्रीन स्टेट कॉलेजच्या, गुगनहेम फेलोशिप पटकावणा-या) नलिनी नाडकर्णी यांचं असं म्हणणं आहे, ‘झाडं ही माणसाला केवळ अन्न आणि निवा-यांसाठीच मदत करतात, असं नाही. जीवशास्त्रीय अस्तित्वापलीकडेही झाड आणि मानव यांच्यामध्ये एक सखोल आशयघन असं आध्यात्मिक नातं असतं. झाडं आपलं नातं ज्ञानाशी जोडतात. या जगाच्या पाठीवर कुठेही गेलो तरी झाडांचा आकार हा ठरलेला असतो. झाडांना उपजत आकर्षक, सौंदर्यपूर्ण आकार असतो. काळावर मात करून झाड टिकतं. शरीराप्रमाणेच मनाचंही भरण-पोषण झाड करतं. त्याच्यात जमिनीत मुळं घट्ट रोवण्याची वृत्ती असते. एवढंच नाही, तर सदैव आकाशाच्या दिशेने वाढ होण्याची त्याची धडपड सुरूच असते. आकाशीचा बाप आणि काळी आई यांच्याशी असणार माणसाचं नातं, हे माणसानं या आद्य-गुरूकडे पाहूनच शिकून घेतलं असावं. बोधी वृक्षाखालीच भगवान बुद्धांनाही ज्ञान प्राप्ती झाली. रामकृष्ण परमहंस यांनादेखील झाडाखालीच आत्मज्ञान झाल्याचा इतिहास आहे..’
झाडे आपल्याला प्राणवायू देतात. आत्मा, प्राण आणि प्राणवायू या जवळच्या संकल्पना असून त्यांचं अस्तित्व हे एकमेकांवर अवलंबून असणारं, असं आहे. झाडाने शुद्ध प्राणवायू माणसाला उपलब्ध करून देण्यामध्ये ध्यानाचं आणि झाडाचं अप्रत्यक्ष नातं प्रस्थापित होतं. निश्चलता, शांतता, एकाग्रता, कुठल्याही ऋतूमध्ये अविचल स्थिरता हे गुण आपण झाडाकडे पाहूनच आत्मसात करू शकतो. बीज आणि झाड हे जसे एकमेकांशी एकरूप असतात तसंच आपण त्या वैश्विक चैतन्याशी एकरूप असतो. पानगळ, बहर वा नवी फुटलेली पालवी पाहिली की, बदलणा-या ऋतूंची जाणीव माणसाला होते. एवढंच नाही, तर मुळांच्या विस्तारानं झाडं जितकी सर्वदूर पसरतात, त्या मार्गात गुप्त अशी नवनवीन विश्व आपल्यासमोर उलगडली जाऊ शकतात. नलिनी नाडकर्णी यांचे झाडांबद्दलचे हे विचार अनोखे आहेत.
वाढ होण्यासाठी झाडाला बराच काळ लागतो. अधे-मधेच छाटलेल्या झाडालादेखील नव्या पावसात नवे धुमारे फुटतात. झाड सदैव देत आणि देतच राहतं. पानं, फुलं, फळं, प्राणवायू, बिया, गर, चीक, सावली अशा नाना रूपाने ते देतच राहतं. झाड कधीही मलूल होत नाही. झाडाकडे पाहून त्याचं अनुकरण करण्याचं ठरवून जरी आपण जगलो तरीदेखील एक उत्कृष्ट, आनंदी, संतुलित आणि हिरवगार जीवन आपण जगू शकतो. सदैव दुस-याला देण्याची वृत्ती, नेहमीच भरभराट करण्याची वृत्ती, नेहमीच आकाशाकडे झेपावण्याची धडपड ही आपण झाडाकडून अनुसरली पाहिजे.
एखाद्या संस्थेची वाढ होताना आपण संस्थेच्या वृक्षाची भरभराट झाली, असं म्हणतो. प्रेमाचं झाड, आनंदाचं झाड.. अशी रुपकं वापरताना विविध भावभावना या आपण झाडावर आरोपित करतो. खानदानाची माहिती देतानाही आपण ‘फॅमिली ट्री’ असा शब्दप्रयोग करतो. इतकंच नाही, तर विज्ञान, धर्म, तत्त्वज्ञान आणि मिथक कथांमध्येसुद्धा ‘जीवन-वृक्ष (ट्री ऑफ लाइफ)’ ही संकल्पना वापरलेली आढळते.
श्रीमद् भगवत् गीतेमध्ये ऊध्र्व दिशेला मूळ आणि खालच्या दिशेला फांद्या असलेल्या झाडाचं रुपक वापरूनच भगवान कृष्ण हे संसाराचं रूप स्पष्ट करतात. नदीमध्ये पडणारी झाडाची सावली एका विशिष्ट दिशेनं पाहिली तर मूळ वर आणि फांद्या खालच्या अंगाला, असंच चित्र उमटलेलं दिसेल.
वरील सर्व विवेचनांवरून झाड आणि मानव यांच्यातील नात्याचे अनेक पदर उलगडले आहेत. आज जागतिक पर्यावरण दिनाच्या निमित्तानं वर्षातून किमान पाच झाडं लावण्याचा संकल्प आपण सोडूया. आणि आपली मैत्रीची झाडं, प्रेमाची झाडं तसंच आनंदाची झाडं छान वाढताना आपण पाहूया. एकमेकांना भेटवस्तू देतानाही झाडंच भेट देऊया.. चला, विचारांचं हे बीज फोफावलेलं पाहूया.. हरितक्रांती पुढं नेऊया..