एखादा दिवस सुंदर वातावरण घेऊन उगवतो.. त्या छानशा वातावरणात गाडीवरून अथवा पायी कुठेतरी रपेट मारावी असा विचार करून आपण घराबाहेर पडतो..
एखादा दिवस सुंदर वातावरण घेऊन उगवतो.. त्या छानशा वातावरणात गाडीवरून अथवा पायी कुठेतरी रपेट मारावी असा विचार करून आपण घराबाहेर पडतो.. फिरायला निघाल्यावर मनदेखील कुठल्यातरी स्वप्नांच्या, कल्पनेच्या प्रदेशात फिरायला लागतं.. ‘हे जीवन सुंदर आहे’ हे आपण आपल्याशीच गुणगुणत असताना नाकात एक उग्र वास शिरतो..
सगळी स्वप्नं कुठल्या कुठे पळून जातात, कल्पनांना पुढे सरकताना दम लागतो आणि आपण दाणकन वास्तवात परत येतो.. याला कारणीभूत ठरतो कुठेतरी कचरापेटीच्या बाहेर वाहात असलेला उघडयावर पसरलेला कचरा..
आपल्याकडे कचरा आणि त्याची यथायोग्य विल्हेवाट ही दिवसेंदिवस गंभीर समस्या बनत आहे. शहरातील कच-याचा भार जवळच्या एखाद्या गावातील कचरा डेपोवर टाकला जातो. त्या कच-याचे व्यवस्थापन करण्यात असंख्य त्रुटी असतात. त्यामुळे एक सुंदरसे गाव त्याची मोकळी हवाच हरवून बसतं. भारतातून परदेशात गेलेले लोक आश्चर्यचकित होतात ते तिथल्या स्वच्छतेमुळे.
कचरापेटयांमधून ओसंडून वाहणारा कचरा, रस्त्यावर जागोजागी पडलेला कचरा, हवेत उडणा-या कॅरी बॅग असे चित्र जर्मनीत दिसत नाही. इथल्या कच-याचं व्यवस्थापन कसं होतं? शहर, गाव कुठेही कच-याचे ढीग कसे दिसत नाहीत? इथेदेखील एखादं गाव मोठया शहराचा कचरा आपल्या जागेत सामावून घेतं का? असे अनेक प्रश्न मला पडले होते. या प्रश्नांची उत्तरं हळूहळू उलगडत गेली ती इथल्या वास्तव्यात..
जर्मनीत प्रत्येक इमारतीच्या आवारात कच-यासाठी वेगवेगळे कंटेनर असतात. प्रत्येक कंटेनरच्या झाकणाचा रंग वेगळा.. हिरवा, निळा, पिवळा, तपकिरी, काळा.. संपूर्ण कंटेनर किंवा त्या कंटेनरच्या झाकणाचा रंग पाहून कुठला कचरा कुठल्या कंटेनरमध्ये टाकायचा हे ठरते. स्वयंपाकघरात निर्माण होणारा जैव कचरा टाकण्यासाठी तपकिरी रंगाचा कंटेनर वापरण्यात येतो. अनेकदा बागकाम केल्यानंतर झाडाच्या कापलेल्या फांद्या, बागेतील तण काळजीपूर्वक तपकिरी डब्यात टाकला जातो. जवळपास प्रत्येक जर्मन स्वयंपाकघरात जैव कचरा टाकण्यासाठी वेगळी कचरापेटी ठेवलेली असते.
एक कंटेनर पेपर, खोकी, वर्तमानपत्र यांसाठी असतो. आपल्याकडे ‘वर्तमानपत्राची रद्दी’ हा प्रकार जर्मनीत बाद आहे. जर्मनीत ‘रद्दीवाला, लोहा-लोखंडवाला’ अशा खास शैलीत ओरडत जाणारं कोणी भेटत नाही. त्यामुळे ती रद्दी देखील कागदासाठीच्या कंटेनरमध्ये टाकावी लागते.
मोठया प्रमाणावर रद्दी विकत घेतली जाते की नाही याविषयी मला माहिती नाही. पण घरगुती रद्दी विकत घेणारा ‘रद्दीवाला’ अजून तरी माझ्या नजरेस पडला नाही. असा ‘रद्दीवाला, लोहा-लोखंडवाला’ नसणे या गोष्टीची सवय करायला मला जरा वेळ लागला. पण योग्य रीतीने वस्तूंचे वर्गीकरण करून आपण हे काम किती सहजपणे करू शकतो याची जाणीव झाली.
अॅल्युमिनियम, टीन आणि तत्सम वस्तू वेगळ्या कंटेनरमध्ये टाकण्यात येतात. यानंतर उरलेला सगळा कचरा वेगळ्या कंटेनरमध्ये टाकता येतो. जर्मनीमध्ये सगळ्या राज्यांमध्ये प्रत्येक कंटेनरसाठी वर सांगितलेलेच रंग वापरण्यात येतील असे नाही. पण सगळीकडे याच धर्तीवर कच-याचे व्यवस्थापन करण्यात येते.
स्वच्छ पाणी म्हणजे बॉटलमधील पाणी हे समीकरण आपल्याकडे रुजत असताना त्यामुळे नवीन समस्या देखील तयार झाल्या आहेत. पाणी पिऊन झाल्यानंतर वाट्टेल तिथे प्लास्टिकच्या बॉटल फेकण्यात येतात. मातीत कुजण्यास योग्य नसलेल्या या प्लास्टिक बॉटलमुळे निसर्गाचे मोठया प्रमाणात नुकसान होत आहे.
जर्मनीत प्लास्टिकच्या बॉटल्स, काही काचेच्या बॉटल्सवर त्या वस्तूच्या विक्रीच्या वेळेसच थोडी जास्त रक्कम आकारली जाते. बॉटल परत केल्यावर डिपॉझिट म्हणून ठेवून घेतलेली रक्कम परत मिळते. डिपॉझिट आकारण्यात आलेल्या बॉटल्स परत घेणारे यंत्र शहरात ठिकठिकाणी असतात. डिपॉझिटमुळे हा बॉटल्सचा कचरा इतरत्र न पसरता योग्य ठिकाणी गोळा करून रिसायकल केला जातो. ज्या काचेच्या बॉटल्सवर डिपॉझिट आकारण्यात आलेले नसते त्या जमा करण्यासाठी शहरात अनेक ठिकाणी कंटेनर असतात. या वापरून झालेल्या बॉटल्सचे त्यांच्या रंगानुसार वर्गीकरण करून कंटेनरमध्ये टाकण्यात येतात.
काही दिवसांपूर्वी भारतात असताना एका छोटया दुरुस्तीसाठी मी घडयाळाच्या दुकानात गेले होते. घडयाळ दुरुस्तीला दिल्यानंतर त्या दुकानाचे निरीक्षण करताना एका लहान पाटीने माझे लक्ष वेधून घेतले. ती पाटी होती ‘वापरून झालेल्या बॅटरी दुकानात जमा करण्याबद्दल’.. वापरलेल्या बॅटरी, सेल यांची योग्य तऱ्हेने विल्हेवाट लावली नाही तर त्यामुळे निसर्गाला आणि पर्यायाने मानवी जीवनाला किती धोके होऊ शकतात याचे थोडक्यात वर्णन केले होते.
जर्मनीमध्ये अनेक दुकानांमध्ये वापरून झालेल्या बॅटरी, सेल, चार्जर जमा करायची सोय आहे. ज्या दुकानांमधून या वस्तू विकल्या जातात त्या दुकानांवर या वापरलेल्या वस्तू गोळा करून घेण्याचे बंधन असते. नंतर त्या वस्तूंची योग्य तऱ्हेने विल्हेवाट लावण्यात येते.
एखाद्या वस्तूला ‘जेवढे जास्त पॅकिंग तेवढी त्या वस्तूची किंमत जास्त’ हा नियम जर्मन बाजारात आहे. त्यामुळे उत्पादन निर्माता त्याच्या वस्तूंना कमीत कमी पॅकिंग कसे करता येईल याकडे विशेष लक्ष देतो. त्यामुळे जास्त पॅकिंगमुळे निर्माण होणारा कचरा टाळता येतो.
एखादी वस्तू वापरल्यानंतर निरुपयोगी झाली तर ती तुम्ही कच-यात फेकू शकता की विल्हेवाट लावताना विशेष काळजी घेतली पाहिजे याची माहिती त्या वस्तूच्या पॅकिंगवर असते. नियमांचे पालन केले नाही तर त्यासाठी दंड आकारण्यात येतो. पण दंडापेक्षाही कचरा योग्य रीतीने टाकण्यात यावा याकडे जर्मन लोकांचे लक्ष असते.
शहरात काही मीटरच्या अंतरावर कचरापेटया असतात. शहरातील वर्दळीच्या ठिकाणी असलेल्या कचरापेटयांतून दिवसातून अनेकदा कचरा उचलण्यात येतो. जर्मनीत जेवढा कचरा निर्माण होतो, त्यातील निम्म्या कच-यावर प्रक्रिया करून पुन्हा वापरात आणला जातो. आपण निर्माण केलेला कचरा कचरापेटीत टाकणे ही आपली जबाबदारी आहे.
सफाई कामगार आपल्याला या कामात मदत करण्यासाठी आहेत हे आपण लक्षात ठेवायला हवे. कच-याची योग्य रीतीने विल्हेवाट लावणे आपली जबाबदारी आहे हे आता मनात कोरलं गेलं आहे. त्यामुळे जवळपास कचरापेटी नसली तरी रस्त्यावर कचरा फेकला जात नाही. आपण आपल्या जबाबदारीचे भान ठेवले तर अनेक लोकांची, गावाची ‘कचरा-कोंडी’ होणार नाही.