वाहतुकीचे नियम हे पाळण्यासाठी असतात, हे आपल्या देशातील वाहनचालकांच्या गावीही नसतं. वाहन चालवणं म्हणजे त्यामध्ये असलेले गीअर, क्लच, ब्रेक यांचं ज्ञान असणं, असंच अनेक वाहनचालकांना वाटत असतं. परिवहन विभागाकडूनही याच ज्ञानाची आणि जुजबी वाहतूक नियमांची चाचणी घेऊन वाहन चालवण्याचा परवाना दिला जातो. असे ‘वाहनसाक्षर’ रस्त्यावर आले की काय होतं, याची प्रचिती प्रत्येक दिवसागणिक येत असते.
इंग्लंडमध्ये लंडन शहराचा भाग असलेल्या वेस्टमिन्स्टरमधील एका कार पार्किंगची व्यवस्था पाहणारा रक्षक सध्या चर्चेचा विषय झाला आहे. याचं कारण म्हणजे या कार पार्किंगमध्ये उभ्या असलेल्या एका गाडीला पार्किंगचे शुल्क न भरल्याबद्दल दंडाचं तिकीट चिकटवण्याचं धाडस त्यानं केलं. त्याने केलेली कृती ही त्याच्या कर्तव्याचा भाग असली तरी तिला धाडस म्हणण्याचं कारण म्हणजे ती गाडी होती अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष बिल क्लिंटन यांची पत्नी आणि अमेरिकेच्या माजी परराष्ट्रमंत्री हिलरी क्लिंटन यांची. या गाडीला हे तिकीट लावण्याचा प्रयत्न करणा-या त्या रक्षकाला क्लिंटन यांच्या अंगरक्षकांनी हटकलं आणि त्याला परावृत्त करण्याचा प्रयत्नदेखील केला. मात्र, तो कर्तव्यदक्ष रक्षक त्याच्या कर्तव्यापासून जराही ढळला नाही आणि त्याने त्याचं काम चोखपणे पार पाडलं. त्याने केलेल्या या कारवाईबद्दल त्याची चौकशी झाली असली तरी वेस्टमिन्स्टरचे प्रशासन त्याच्या पाठीशी राहिलं आणि त्याने केलेली कृती योग्य असल्याचं सांगितलं. व्यक्तीचे पद न पाहता आम्ही सर्वाशी समानतेनं वागतो, असं वेस्टमिन्स्टरच्या प्रशासनाने स्पष्ट केलं आहे.
ही घटना ख-या अर्थाने कायद्याचे राज्य आणि नियमांची अंमलबजावणी काय असते याकडे निर्देश करणारी आहे. त्याचबरोबर वाहतूक व्यवस्थेमध्ये कोणत्याही प्रकारची अनागोंदी निर्माण होणार नाही, याची काळजी दर्शवणारी आहे. प्रत्येकाने रस्त्यावर वाहनं आणताना त्यासाठी असलेले नियम पाळलेच पाहिजेत आणि जर नियमांचं उल्लंघन केलं तर त्यासाठी असलेल्या कायद्याचा बडगा सहन केला पाहिजे याचा धडा घालून देणारं हे उदाहरण. अशाच प्रकारची आणखी एक घटना फिनलँडमध्ये घडली. फिनलँडच्या आलँड बेटावरील श्रीमंत स्वीडिश उद्योगपतीला वेगमर्यादेचं उल्लंघन केल्याबद्दल दंड ठोठावण्यात आला. ताशी ५० किमी. वेगमर्यादेनं जाण्याची परवानगी असलेल्या रस्त्यावर हा उद्योगपती ताशी ७७ किमी. वेगानं वाहन चालवताना आढळल्यावर त्याला जो दंड झाला तो मात्र, चकित करणारा आहे. या उद्योगपतीला त्याच्या या गुनबद्दल तब्बल १,३०,००० डॉलरचा (सुमारे ८० लाख रुपये) जबर दंड ठोठावण्यात आला. याचं कारण म्हणजे हा उद्योगपती अतिशय श्रीमंत होता आणि फिनलँडमध्ये वाहनचालकाच्या सांपत्तिक स्थितीनुसार दंड ठोठावले जात असल्याने या उद्योगपतीला इतका मोठा दंड भरावा लागणार आहे. इतक्या मोठय़ा प्रमाणावर होणारा हा दंड योग्य की अयोग्य, हा वादाचा मुद्दा असला तरी कायद्याच्या अंमलबजावणीसाठी जो कठोरपणा आवश्यक आहे, तो या दोन्ही उदाहरणांतून दिसत असल्यामुळेच शिस्त पाळण्यासाठी अशा प्रकारचं धोरण आवश्यक आहे, याबाबत कोणाचच दुमत होणार नाही. कारण भारतातच नव्हे तर कुठेही रस्त्यावर वाहन चालवणं ही एक मोठी जबाबदारी आहे, हा विचारच होताना दिसत नाही. एका छोटय़ाशा चुकीमुळे वाहनचालक स्वत:चा आणि त्याचबरोबर दुस-याचा जीव धोक्यात घालत असतो, हे कोणाच्या गावीही नसतं. ब-याच जणांना वाहन चालवणं म्हणजे त्यामध्ये असलेले गीअर, क्लच, ब्रेक यांचं ज्ञान असणं, असं वाटत असतं.
त्यातच परिवहन विभागाकडूनही याच ज्ञानाची आणि जुजबी वाहतूक नियमांची चाचणी घेऊन वाहन चालवण्याचा परवाना दिला जातो. अशा प्रकारचे ‘वाहनसाक्षर’ रस्त्यावर आले की काय होतं, याची प्रचिती प्रत्येक दिवसागणिक येत असते. त्यातही शहरामध्ये असलेले वाहतुकीचे नियम, लांब पल्ल्याच्या प्रवासाच्या रस्त्यावर वाहन चालवताना आवश्यक असलेलं भान, महामार्गावरचे किंवा द्रुतगती मार्गावरचे नियम यांची माहिती किती जणांना असते हा प्रश्नच आहे. पार्किंग करताना ते कुठे करायचं, कसं करायचं आपण ज्या जागी वाहन उभं केलं आहे, त्या जागी दुस-या वाहनाला अडथळा तर होत नाही ना, याचा विचार करायला कोणाला वेळच नसतो. लेन म्हणजे मार्गिकेची शिस्त हा प्रकार तर पाळलाच जात नाही. प्रत्येकाला घाई असते ती आपले वाहन पुढे दामटायची. ही शिस्त मोडणं किती धोकादायक ठरू शकतं, याची प्रचिती काही दिवसांपूर्वीच मुंबई-पुणे द्रुतगती मार्गावर झालेल्या अपघातामधून आली.
हल्ली प्रत्येक वाहनाला (पूर्वी दुचाकीला सिग्नल लँप नसायचे) सिग्नल लाइट दिलेले असतात. या सिग्नलचा वापर किती जण करतात आणि त्या सिग्नलचा अर्थ किती जणांना समजतो, हा संशोधनाचा विषय आहे. एका वळणावर एका कारला पाठीमागून येणारा दुचाकीस्वार धडकला. उतरल्यानंतर त्याने त्याला अचानक वळल्याबद्दल झापण्यास सुरुवात केली. मात्र, कारचालकाने आपण खूप आधीपासून सिग्नल लाइट चालू करून वळल्याचं सांगितल्यावर, त्या दुचाकीस्वाराने त्याला विचारलेल्या प्रश्नाने त्या कारचालकाला कपाळावर हात मारावा लागला. त्या दुचाकीस्वाराने त्याला सांगितलं की, ‘तू सिग्नल लाइट दिला असला तरी वळताना हात कुठे दाखवला?’ वाहन चालवताना मूलभूत नियम माहीत नसलेले असे वाहनचालक रस्त्यावर जो काही गोंधळ घालतात, तो आपल्याकडे रस्त्यावर रोज पाहायला मिळत असतो.
त्यातच दुचाकीस्वारांनी त्यांच्या कमी आकारमानाचा गैरफायदा घेत कुठूनही कुठे शिरकाव करण्यामुळे गोंधळात भर पडत असते. याला आवर घालण्यासाठी आपल्याकडे तशा प्रकारची व्यवस्थाच तयार झालेली नाही. ओव्हरटेक कोणत्या बाजूने करायचं किंवा कुठे करायचं नाही, ओव्हरटेक करताना हॉर्न देण्याचं पथ्य पाळण्याची गरज, वाहन चालवताना पाळावयाची वेगमर्यादा यांसारख्या अनेक गोष्टी आपल्या देशातल्या वाहनचालकांना कधी समजणार, हा खरा प्रश्न आहे. इतकं अज्ञान घेऊन रस्त्यावर उतरणा-या या वाहनचालकांना इंग्लंड आणि फिनलँडमधले कठोर नियम व्यक्तिस्वातंत्र्याचा भंग वाटण्याची शक्यता नाकारता येत नाही..