फॅमिली काऊन्सलिंग : मीनाक्षी जगदाळे
आजकाल आपण सातत्याने तरुण मुलांना, छोटया मुलांना गंभीर गुन्हे करतांना बघतोय. साधे सोपे नाही तर मर्डर, हाफ मर्डर, घरफोड्या, बलात्कार अशा गंभीर गुन्ह्यात लहान तसेच तरुण मुलं सहभागी असल्याचे तपासात निष्पन्न होते.
गुन्हेगारी जगतात सराईत आणि वयाने मोठे गुन्हेगार अनेकदा त्यांच्या गुन्हेगारी कारवायांसाठी लहान मुलांचा वापर करतात, ही एक अत्यंत गंभीर आणि चिंताजनक बाब आहे आणि याचे प्रणाम दिवसेंदिवस वाढत आहे. यामागे अनेक कारणे, गुन्हेगारांचे विशिष्ट हेतू, त्यांची क्रूर मानसिकता आणि गुंतागुंतीचे मानसशास्त्र दडलेले असते. असे का होते याचा सविस्तर आढावा घेणे खूप महत्वाचे आहे.
लहान मुलांचा वापर का केला जातो? : कायदेशीर पळवाटा हे एक मुख्य कारण आणि (Legal Loopholes) सर्वात महत्त्वाचे कारण म्हणजे कायद्यातील तरतुदी. अनेक देशांमध्ये (भारतात बाल न्याय मुलांची काळजी आणि संरक्षण) अधिनियम, २०१५ नुसार) १८ वर्षांखालील मुलांवर प्रौढ गुन्हेगारांसारखे कठोर कायदेशीर खटले चालवले जात नाहीत किंवा त्यांना शिक्षा दिली जात नाही. त्यांना बालसुधारगृहात पाठवले जाते किंवा कमी शिक्षा होते. सराईत गुन्हेगार या कायदेशीर पळवाटेचा फायदा घेतात. मुलांना पकडले गेले तरी मुख्य सूत्रधार गुन्हेगार सहज सुटू शकतो किंवा त्याला कमी धोका असतो.
सहज हाताळणी आणि नियंत्रण : लहान मुले भावनिकदृष्ट्या अपरिपक्व असतात. त्यांना धमकावणे, फसवणे, पैशाचे किंवा वस्तूंचे आमिष दाखवणे सोपे असते. त्यांना गुन्ह्याचे गांभीर्य आणि त्याचे दूरगामी परिणाम समजत नाहीत. मोठे गुन्हेगार त्यांच्यावर मानसिक आणि शारीरिक दबाव टाकून किंवा सहानुभूती दाखवून सहज नियंत्रण मिळवतात.
कमी संशय : सामान्यतः लहान मुलांवर कोणी पटकन संशय घेत नाही. त्यांच्या निरागस चेहऱ्यामुळे आणि लहान आकारामुळे ते गर्दीत सहज मिसळून जातात. पोलीस किंवा सामान्य नागरिक त्यांच्याकडे संशयाच्या नजरेने पाहत नाहीत. याचा फायदा गुन्हेगार घेतात.
विशिष्ट कामांसाठी उपयोग : काही गुन्ह्यांमध्ये मुलांच्या लहान आकारमानाचा फायदा होतो. उदाहरणार्थ, बंद घरात किंवा दुकानात छोट्या खिडकीतून किंवा जागेतून प्रवेश करणे, गर्दीच्या ठिकाणी सहज चोरी करणे, किंवा लहान पॅकेट्स (उदा. ड्रग्स) एका ठिकाणाहून दुसरीकडे पोहोचवणे. जबाबदारी टाळणे (Avoiding Responsibility) गुन्हा करताना मूल पकडले गेल्यास, मोठा गुन्हेगार सहजपणे जबाबदारी झटकू शकतो. तो मुलाला ओळखत नसल्याचे सांगू शकतो किंवा मुलाने स्वतःहून गुन्हा केल्याचे भासवू शकतो. मुलाला योग्य माहिती नसल्यामुळे किंवा भीतीमुळे तो मोठ्या गुन्हेगाराचे नाव सांगू शकत नाही.
भविष्यातील गुन्हेगार तयार करणे : काही टोळ्या किंवा संघटित गुन्हेगार लहान मुलांना मुद्दामहून गुन्हेगारीत ओढतात. त्यांना प्रशिक्षण देऊन भविष्यात आपल्या टोळीसाठी निष्ठावान सदस्य तयार करण्याचा त्यांचा उद्देश असतो.
लहान मुलांचा वापर कसा केला जातो? सराईत गुन्हेगार मुलांचा वापर विविध गुन्हेगारी कृत्यांसाठी करतात, जसे चोरी आणि पाकीटमारी (Theft and Pickpocketing) गर्दीच्या ठिकाणी, बाजारात, बस किंवा रेल्वेमध्ये मुलांकडून पाकीटमारी किंवा छोट्या चोऱ्या करून घेणे. अमली पदार्थांची तस्करी : लहान मुलांमार्फत ड्रग्सची छोटी पाकिटे एका ठिकाणाहून दुसरीकडे पोहोचवणे त्यांच्यावर संशय कमी असल्याने हे सोपे जाते. घरफोडी : बंद घरांमध्ये किंवा दुकानांमध्ये छोट्या जागेतून (उदा. खिडकी, व्हेंटिलेटर) मुलांना आत पाठवून दरवाजा उघडायला लावणे.
निगराणी/पहारेकरी: गुन्हा करताना पोलिसांवर किंवा इतर लोकांवर नजर ठेवण्यासाठी मुलांना पहारेकरी म्हणून वापरणे.
भीक मागण्यास लावणे : मुलांना भावनिक आवाहन करून किंवा धमकावून भीक मागायला लावणे आणि मिळालेले पैसे स्वतः घेणे. अनेकदा संघटित टोळ्या हे काम करतात. माहिती गोळा करणे (Information Gathering) एखाद्या ठिकाणाची किंवा व्यक्तीची माहिती काढण्यासाठी मुलांना पाठवणे. लक्ष विचलित करणे (Distraction) मोठा गुन्हा करताना लोकांचे किंवा पोलिसांचे लक्ष विचलित करण्यासाठी मुलांचा वापर करणे.
गुन्हेगारांची मानसिकता आणि मानसशास्त्र : लहान मुलांना गुन्हेगारीत ओढणाऱ्या सराईत गुन्हेगारांची मानसिकता अत्यंत क्रूर आणि स्वार्थी असते.
शोषणाची प्रवृत्ती : त्यांच्या मनात मुलांबद्दल सहानुभूती किंवा संरक्षणाची भावना नसते. ते मुलांना केवळ एक 'साधन' किंवा 'वस्तू' म्हणून पाहतात, ज्याचा वापर स्वतःच्या फायद्यासाठी करता येईल.
शून्य सहानुभूती: मुलांच्या भविष्यावर, मानसिक आरोग्यावर किंवा त्यांच्या अधिकारांवर काय परिणाम होईल, याची त्यांना कोणतीही पर्वा नसते. त्यांच्यात सहानुभूतीचा पूर्ण अभाव असतो. स्वार्थी वृत्ती (Selfish Attitude) स्वतःचा बचाव करणे, धोका कमी करणे आणि नफा मिळवणे हेच त्यांचे मुख्य ध्येय असते. यासाठी ते कोणत्याही थराला जाऊ शकतात, अगदी लहान मुलांचे आयुष्य उद्ध्वस्त करायलाही मागेपुढे पाहत नाहीत.
अधिकाराची भावना : कमजोर आणि असुरक्षित मुलांवर नियंत्रण मिळवून त्यांना एक प्रकारची विकृत शक्ती आणि अधिकाराची भावना मिळते. परिणामांची पर्वा नसणे (Disregard for Consequences) कायद्याची किंवा सामाजिक नीतिमत्तेची त्यांना कोणतीही भीती किंवा आदर नसतो. पकडले जाण्याचा धोका कमी करण्यासाठी ते मुलांचा बळी देतात. विकृत विचारसरणी (Perverse Ideology) काही गुन्हेगार असेही मानू शकतात की ते मुलांना 'शिकवत' आहेत किंवा त्यांना 'जगण्याचा मार्ग' दाखवत आहेत, जी एक पूर्णपणे विकृत विचारसरणी आहे.
सराईत गुन्हेगारांकडून लहान मुलांचा वापर करणे हा एक गंभीर सामाजिक गुन्हा आहे. यामुळे केवळ मुलांचे भविष्य अंधारात जात नाही, तर समाजात गुन्हेगारीची एक नवीन पिढी तयार होण्याचा धोका वाढतो. या समस्येचा सामना करण्यासाठी कठोर कायदेशीर कारवाई, बाल संरक्षण यंत्रणांचे सक्षमीकरण, सामाजिक जागरूकता आणि मुलांचे योग्य पुनर्वसन आवश्यक आहे. समाजातील प्रत्येक घटकाने मुलांच्या संरक्षणासाठी जागरूक राहणे आणि संशयास्पद हालचाली दिसल्यास त्वरित योग्य यंत्रणांना माहिती देणे गरजेचे आहे.
आपली पुढील पिढी, आजचे युवक बालक गुन्हेगारी कडे वळू नयेत अथवा कोणीही त्यांचा कोणत्याही पद्धतीने गैरवापर करू नये, त्यांना स्वतःच्या फायद्यासाठी गुन्हा किंवा चुकीचं कामं करायला लावू नये यासाठी ठोस पावलं उचलणं गरजेचे आहे. लहान मुलांचे वारंवार समुपदेशन करणे, त्यांच्या पालकांना देखील समुपदेशन करणे, यासाठी पोलीस प्रशासन, सरकारी शाळा, महाविद्यालय यांनी पुढाकार घेणे गरजेचे आहे. लहानपणापासून गरिबातील गरीब, अगदी हालाखीच्या परिस्थिती मध्ये जगणाऱ्या, झोपडपट्टीमध्ये राहणाऱ्या, शिक्षण सोडलेल्या, आर्थिक कमकुवत असलेल्या, रोजगार उपलब्ध नसलेल्या मुलांवर सुद्धा समुपदेशन आणि योग्य संस्कार हे उपाय प्रभावी ठरू शकतात.
अशा गुन्हेगारी विरोधात पोलीस प्रशासन, कायदा सूव्यवस्था चे ज्ञान असलेले विविध क्षेत्रातील अधिकारी, कर्मचारी, वकील, पत्रकार, शिक्षक, इच्छुक सामान्य नागरिक, इच्छुक सेवाभावी संस्था, यांच्यातील नेटवर्क मजबूत करून संभाव्य बाल गुन्हेगारांना समाजाच्या मुख्य प्रवाहात आणणे साठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.