कधीकाळी ‘सायकलींचे शहर’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पुण्याची आजची परिस्थिती फार वेगळी आहे. आज बदलती जीवनशैली आणि वाढत्या वाहनव्यवहारामुळे वेगळी दिशा घेताना दिसते. सायकल आणि पुणे ही जणू एकमेकांची ओळख होती. गरिबापासून श्रीमंतापर्यंत, विद्यार्थी ते नोकरदार, सर्वांसाठी सायकल हा दैनंदिन वाहतुकीचा अविभाज्य भाग होता. फर्ग्युसन कॉलेज रोड, लक्ष्मी रोड, कर्वे रोड, शिवाजीनगरच्या गल्लीबोळांतून सायकलींचा संचार हे पुण्याचे वैशिष्ट्य मानले जायचे. मात्र गेल्या दशकभरात ही ओळख कमी होत चालली आहे. सायकली आता फक्त व्यायाम किंवा स्पर्धेपुरत्याच उरल्या आहेत. त्यामुळे आपण पॅडेलकडून पेट्रोलकडे चाललो आहोत.
सायकल संस्कृतीचा इतिहास एक सुवर्णकाळ होता. पुण्यातील शिक्षणसंस्था, कमी अंतरांची शहरी रचना आणि हवामान या तीन घटकांनी सायकल वापर वाढवण्यास मोठा हातभार लावला होता. १९७० ते १९९० या काळात पुण्यातील विद्यार्थी आणि कामगार वर्गासाठी सायकल हे मुख्य वाहन होते. खर्च कमी, देखभाल कमी आणि वाहतुकीतील सहजता यामुळे सायकलींना मोठी मागणी होती. एक काळ असा होता की, पुण्यातील मुख्य रस्त्यांवर मोटार वाहनांपेक्षा सायकली जास्त दिसत. ‘सायकलस्टँड फुल्ल’ हे शिक्षणसंस्थांचे सामान्य दृश्य होते. सुमारे २००० नंतर पुण्याची ओळख आयटी हब म्हणून निर्माण झाली. शहराचा विस्तार वेगाने झाला आणि त्यानुसार प्रवासाचे अंतरही वाढले. यातून मोटारसायकली आणि कार यांचा वापर प्रचंड प्रमाणात वाढला. आज पुण्यातील रस्त्यावर उतरणाऱ्या वाहनांची संख्या एवढी वाढली आहे की, सायकलप्रेमींना जागाच उरलेली नाही असे भासू लागते. मोटारसायकलची कर्जव्यवस्था सोपी, पेट्रोल दरातील चढ-उतार असूनही वाढलेली क्षमता आणि वेळेची बचत या कारणांमुळे सायकलचा वापर कमी होत गेला. सायकलपेक्षा वेगवान आणि ‘स्टेटस सिंबल’ असलेली वाहने लोक अधिक पसंत करू लागले. परिणामी, सायकल ही गरजेपेक्षा छंद किंवा फिटनेस साधन म्हणून ओळखली जाऊ लागली. स्वयंचलित दुचाकींच्या आक्रमाणामुळे शहरातील सायकलींचे अस्तित्व जवळपास संपुष्टात आले आहे. सायकलींसाठी स्वतंत्र ट्रॅक, सुरक्षित पार्किंग, योग्य दिवाबत्ती व संकेतचिन्हे या सुविधा पुण्यात पुरेशा प्रमाणात नाहीत. काही निवडक रस्त्यांवर सायकल ट्रॅक तयार केले गेले, परंतु ते सतत आणि सुरक्षित नसल्यामुळे नागरिक त्याचा वापर करण्यास कचरतात. अनेक ठिकाणी सायकल ट्रॅकमध्ये अतिक्रमण, वाहने पार्किंग किंवा रस्त्यांचा अयोग्य दर्जा दिसून येतो. जगभरातील अनेक शहरांनी सायकल रस्ता आणि सार्वजनिक सायकल व्यवस्थेचा अवलंब करून वाहनभार कमी केला आहे; परंतु पुण्यात या योजनांना सातत्य आणि नियोजनाची जोड मिळाली नाही. पुणे महानगरपालिकेने ‘पब्लिक बायसिकल शेअरिंग’ योजना सुरू केली होती; परंतु सुरुवातीच्या उत्साहानंतर त्यात घट झाल्याचे दिसते.
आज पुण्यातील मुख्य रस्त्यांवरील वाहतूक इतकी वेगवान आणि अनियमित झाली आहे की, सायकलस्वारांना रस्त्यावर उतरतानाही भीती वाटते. काही वर्षांत घडलेल्या अपघातांच्या घटनांनी ही भीती आणखी वाढवली. वाहतूक शिस्तीचा अभाव, अरुंद रस्ते, सतत चालू असलेले रस्ताकाम आणि वेगवान दोनचाकी व चारचाकी वाहने यांच्यामध्ये सायकलला सुरक्षित जागा उरत नाही. त्यामुळे विद्यार्थ्यांसह सामान्य नागरिक सायकल वापरणे टाळतात. पुणे हे शिक्षणाचे मोठे केंद्र. हजारो विद्यार्थी दररोज कॉलेज आणि क्लासेसला येतात. पूर्वी बहुतांश विद्यार्थी सायकल वापरत असत, परंतु आज पालक मुलांना स्कूटर किंवा बाईक देण्यास प्राधान्य देतात. सुरक्षितता, वेळ बचत आणि ‘पॅशन’ यामुळे सायकल मागे पडत चालली आहे. यामुळे रस्त्यांवर वाहनांची गर्दी वाढते, पार्किंग समस्या निर्माण होते आणि पर्यावरणावर ताण वाढतो. पुण्यातील वाढती हवा गुणवत्ता समस्या आणि प्रदूषणाची पातळी ही चिंताजनक आहे. सायकल ही शून्य-प्रदूषण वाहतूक आहे. जर सायकलचा वापर वाढला असता तर प्रदूषणाचा ताण लक्षणीयरीत्या कमी करता आला असता. ग्लोबल वॉर्मिंग, शहरी उष्णता, धूरकण यामुळे आरोग्यावर गंभीर परिणाम होत आहेत. अशा परिस्थितीत सायकल ही उत्तम पर्याय असूनही तिचा वापर कमी होणे हे शहरासाठी तोट्याचे ठरते. पुण्यातील सायकल संस्कृती पुन्हा फुलवण्यासाठी बहुआयामी प्रयत्नांची गरज आहे. निरंतर आणि सुरक्षित सायकल ट्रॅकची उभारणी या शहरभर एकत्रित आणि अडथळामुक्त ट्रॅक असणे आवश्यक आहे. सुरक्षित पार्किंगची व्यवस्था मेट्रो स्थानके, बसस्टँड, कॉलेजेस येथे सायकलसाठी स्वतंत्र स्टँड असणे आवश्यक आहे. वाहतूक शिस्तीवर कडक नियंत्रण या सायकलस्वारांचा रस्ता वापर सुरक्षित करण्यासाठी वाहतुकीचे नियम कठोरपणे पाळले जाणे गरजेचे आहे. शाळा व कॉलेजांमध्ये सायकल अभियान राबवणे गरजेचे आहे. सायकलस्नेही शहर धोरण या पायाभूत सुविधांबरोबर जनजागृती, सवलती आणि प्रोत्साहन योजना असणे महत्त्वाचे आहे.
शहरा-शहरांतून नव्या पिढीला पर्यावरणाबद्दल जागरूकता वाढताना दिसत आहे. पुण्यात देखील काही सायकल ग्रुप्स, फिटनेस मंडळी आणि पर्यावरणप्रेमी लोक सतत उपक्रम राबवत आहेत. वीकेंड रायड्स, हेरिटेज सायकल टूर, वेलनेस रायड अशा उपक्रमांमुळे सायकल पुन्हा चर्चेत येत आहे. मात्र हे उपक्रम शहरभरातील दैनंदिन वाहतुकीत बदल घडवण्यासाठी अजूनही अपुरे आहेत. सध्याच्या शहरी समस्यांकडे पाहता वाढते प्रदूषण, वाढती वाहतूक, पार्किंगची समस्या, रस्त्यावरील ताण, आरोग्यघातक जीवनशैली या सर्वांवर तात्पुरता उपाय नव्हे तर टिकाऊ उपाय म्हणजे सायकल. पुण्याची ‘सायकलींचे शहर’ म्हणून असलेली ओळख आज धूसर होत चालली असली तरी ती पूर्णपणे नाहीशी झालेली नाही. योग्य धोरण, पायाभूत सुविधा आणि नागरिकांची सकारात्मक मानसिकता यामुळे ही ओळख पुन्हा प्रस्थापित करणे शक्य आहे. सायकल ही केवळ एक वाहतूकसाधन नाही, तर शहराच्या पर्यावरणाचे संरक्षण, आरोग्यदायी जीवनशैली आणि शहरी संस्कृती यांचा महत्त्वाचा भाग आहे. पुणे पुन्हा सायकलींनी गजबजलेले दिसावे, यासाठी आता नागरिक, प्रशासन आणि शासन यांची एकत्रित पावले उचलण्याची वेळ आली आहे.