स्त्री आरोग्य : डॉ. स्नेहल पाटील
नैसर्गिक प्रसूती म्हणजे कोणतीही शस्त्रक्रिया न करता योनीमार्गातून बाळ जन्माला येणे. ही पद्धत स्त्रीच्या शरीराच्या नैसर्गिक रचनेनुसार घडणारी प्रक्रिया असून ती हजारो वर्षांपासून चालत आलेली आहे. आजच्या आधुनिक युगात जरी सिझेरियन प्रसूती सामान्य होत चालली असली, तरी शक्य असेल तेव्हा नैसर्गिक प्रसूतीला प्राधान्य देणे वैद्यकीयदृष्ट्या योग्य ठरते. कारण यामध्ये आई व बाळ दोघांसाठीही अनेक फायदे आहेत.
गर्भधारणेच्या पूर्ण कालावधीत स्त्रीचे शरीर हळूहळू प्रसूतीसाठी तयार होत असते. हार्मोन्सच्या प्रभावामुळे गर्भाशयाचे स्नायू लवचिक होतात, योनीमार्ग खुला होतो आणि शरीर प्रसूतीची तयारी करते. गर्भधारणेचा प्रत्येक महिना हा नैसर्गिक प्रसूतीच्या दिशेने एक पाऊल असतो. नैसर्गिक प्रसूतीचे तीन टप्पे असतात. पहिला टप्पा म्हणजे नियमित वेदना सुरू होणे व गर्भाशयाचे तोंड हळूहळू उघडणे. दुसऱ्या टप्प्यात बाळ बाहेर येते. तिसऱ्या टप्प्यात प्लेसेंटा बाहेर पडते. योग्य वेळी वैद्यकीय लक्ष दिल्यास हे टप्पे सुरक्षितरीत्या पार पडतात.
नैसर्गिक प्रसूतीचे फायदे
नैसर्गिक प्रसूतीचा आईसाठी सर्वात मोठा फायदा म्हणजे जलद बरे होणे (fast recovery). शस्त्रक्रिया न झाल्यामुळे टाके, वेदना किंवा संसर्गाचा धोका कमी असतो. आई लवकर चालू-फिरू शकते आणि बाळाची जबाबदारी सहजपणे घेऊ शकते. रुग्णालयात राहण्याचा कालावधी कमी असतो आणि खर्चही तुलनेने कमी येतो. प्रसूतीनंतर शारीरिक गुंतागुंत कमी असल्यामुळे आईचे मनोबल वाढते.
बाळासाठीही फायदे मोठे असतात. योनीमार्गातून बाहेर येताना बाळाच्या फुप्फुसातील द्रव बाहेर पडतो, त्यामुळे श्वसनक्रिया व्यवस्थित होते. तसेच आईच्या शरीरातील नैसर्गिक जीवाणूंशी संपर्क आल्यामुळे बाळाची प्रतिकारशक्ती वाढते. त्वचा-ते-त्वचा संपर्क लगेच शक्य असल्यामुळे स्तनपान लवकर सुरू होते. कोलोस्ट्रम मिळाल्याने बाळाला नैसर्गिक संरक्षण मिळते.मानसिकदृष्ट्या देखील नैसर्गिक प्रसूतीमुळे आईला समाधान, आत्मविश्वास आणि मातृत्वाचा अभिमान मिळतो.
नैसर्गिक प्रसूतीचे तोटे
जरी नैसर्गिक प्रसूती फायदेशीर असली, तरी काही मर्यादा आहेत. प्रसूतीदरम्यान होणाऱ्या तीव्र वेदना अनेक महिलांसाठी मानसिक व शारीरिकदृष्ट्या त्रासदायक ठरतात. काही वेळा ही प्रक्रिया अपेक्षेपेक्षा जास्त वेळ घेते, ज्यामुळे थकवा येतो.
काही महिलांमध्ये योनीमार्गाला इजा होणे, सूज येणे किंवा मूत्र नियंत्रणाच्या समस्या उद्भवू शकतात. क्वचित प्रसंगी गर्भाशय किंवा पेल्विक फ्लोरचे स्नायू सैल होऊन भविष्यात त्रास होण्याची शक्यता असते. जर बाळ अडकले, नाळ गळ्यात गुंतली किंवा प्रसूती अचानक बिघडली, तर आपत्कालीन सिझेरियन करावे लागते, ज्यामुळे धोका वाढू शकतो. काही महिलांना प्रसूतीनंतर जननेंद्रियातील वेदना किंवा लैंगिक समस्या जाणवू शकतात.
कधी नैसर्गिक प्रसूती टाळावी?
खालील परिस्थितींमध्ये नैसर्गिक प्रसूती शक्य नसते:
बाळ उलट स्थितीत असणे
प्लेसेंटा खाली असणे (Placenta previa)
आईला गंभीर मधुमेह, उच्च रक्तदाब
बाळ जास्त वजनाचे असणे
पूर्वी सिझेरियन झालेले असणे (काही केसेसमध्ये)
अशा वेळी सिझेरियन हा सुरक्षित पर्याय असतो.
निष्कर्ष
स्त्रीरोगतज्ज्ञ म्हणून माझे मत असे की, प्रत्येक महिलेला नैसर्गिक प्रसूतीचा प्रयत्न करण्याचा अधिकार आहे, परंतु सुरक्षितता सर्वोच्च असावी. नैसर्गिक प्रसूती ही स्त्रीच्या शारीरिक क्षमतेचे प्रतीक असली, तरी वैद्यकीय गरज असल्यास शस्त्रक्रिया टाळू नये.
महिलांनी गर्भधारणेदरम्यान नियमित तपासणी, योग्य आहार, व्यायाम, मानसिक तयारी आणि डॉक्टरांचा सल्ला घेणे अत्यंत आवश्यक आहे. निरोगी आई आणि सुरक्षित बाळ यापेक्षा मोठे ध्येय नाही.
