कोणत्याही पक्षाचे सरकार असले, तरी भारत-रशिया संबंधांमध्ये सातत्य आहे. नरेंद्र मोदी यांच्या कार्यकाळात अमेरिकेशी संबंध अधिक मजबूत झाले असले, तरी रशियाशी बिघडले नाहीत. आता डोनाल्ड ट्रम्प यांच्यामुळे अमेरिकेशी भारताचे संबंध बिघडले असताना रशियाचे अध्यक्ष व्लादीमिर पुतिन यांनी भारताचा दौरा केला. या परिषदेत मोदी यांच्याबरोबर झालेल्या १९ करारांमधून्न मैत्रीचा नवा अध्याय लिहिला गेला.
पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्यासोबत वार्षिक शिखर परिषदेसाठी व्लादीमिर पुतिन भारतात येणे ही जागतिक राजकारणातील एक महत्त्वाची घडामोड आहे. त्याचे कारण अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी रशियाशी केलेल्या कच्च्या तेल खरेदीमुळे भारतावर अतिरिक्त शुल्क आकारले. ट्रम्प रशिया आणि भारताची कोंडी करत असताना पुतिन यांनी भारतात येऊन कच्च्या तेलाचा पुरवठा अखंड सुरू ठेवण्याची हमी देणे तसेच पुतिन यांचे भारतात पोहोचण्याआधीच रशियाच्या संसदेने संरक्षण करारावर सह्या करणे या बाबी ट्रम्प यांच्या निर्बंधाला आपण जुमानत नाही, असा संदेश देणाऱ्या होत्या. भारत-रशिया भागीदारी ही काही स्थिर, हितसंबंधांवर आधारित संबंधांपैकी एक आहे. त्यात व्यापक भू-राजकीय परिदृश्यावर प्रभाव पाडण्याची क्षमता आहे. संरक्षण सहकार्य हा पुतिन यांच्या भेटीचा केंद्रबिंदू राहिला आहे, जो भारत-रशिया संबंधांचा दीर्घकालीन आणि मजबूत पाया आहे. विस्तारित श्रेणी, सुधारित अचूकता आणि हायपरसोनिक तंत्रज्ञानातील उदयोन्मुख सहकार्यासह भारत-रशिया संरक्षण भागीदारी एका नवीन तांत्रिक युगात प्रवेश करत आहे. भारताच्या हवाई संरक्षण यंत्रणेचा विस्तार आणि लढाऊ विमान वाहतूक आणि पाणबुडी तंत्रज्ञानातील सखोल सहकार्यावरील चर्चा या दीर्घकालीन धोरणात्मक भागीदारीप्रती वचनबद्धता दर्शवते.
या सर्वोच्च पातळीवर संरक्षण संबंधांना मान्यता देऊन भारत आपली धोरणात्मक स्वायत्तता मजबूत करतो. अमेरिकेशी मजबूत संबंध निर्माण करत असताना आणि ‘क्वाड’मध्ये सक्रियपणे सहभागी होत असताना भारताने कधीही कोणत्याही एका शक्तीला त्याचे धोरण ठरवू दिलेले नाही. हा बहुआयामी दृष्टिकोन एक स्पष्ट जागतिक संदेश देतो. भारताला वैचारिक गटांमध्ये अडकवले जाऊ शकत नाही. त्याऐवजी, तो आपल्या राष्ट्रीय सुरक्षा व्यवस्थेला बळकटी देणारी विविध संरक्षण भागीदारी राखेल. भारताचे सातत्यपूर्ण संरक्षण हित रशियाला आशियामध्ये धोरणात्मक प्रभाव राखण्यास मदत करते आणि चीनवर जास्त अवलंबून राहण्यापासून रोखते. त्यामुळे हळूहळू जागतिक शक्ती संतुलन बदलू शकते. तथापि, भारत-रशिया संबंधांचे खरे परिवर्तन व्यापार, शुल्क, ऊर्जा प्रवाह आणि उदयोन्मुख आर्थिक संरचनांच्या क्षेत्रात पाहायला मिळत आहे. गेल्या काही वर्षांमध्ये भारत-रशियामध्ये द्विपक्षीय व्यापार वाढला आहे. तो प्रामुख्याने रशियाकडून भारताच्या स्वस्त कच्चे तेल, खते, कोळसा आणि आवश्यक खनिजांच्या आयातीमुळे चालतो. रशियाने आशियामध्ये ऊर्जा निर्यातीत केलेल्या बदलामुळे भारताला स्पर्धात्मक किमतीत दीर्घकालीन ऊर्जापुरवठा सुरक्षित करण्याची एक अनोखी संधी मिळाली आहे. हे बदल केवळ आर्थिकच नाही, तर भू-राजकीयदेखील आहे. पाश्चात्त्य देशांच्या नापसंतीला न जुमानता, रशियाकडून तेल खरेदी करून, भारताने आपले सार्वभौमत्व पुन्हा सिद्ध केले आणि महागाईप्रवण संकटापासून आपल्या अर्थव्यवस्थेचे रक्षण केले. तथापि, या व्यापार वाढीमुळे सतत असमतोल उघड झाला आहे. भारत रशियाला तुलनेने कमी निर्यात करतो. त्यामुळे रशियन बँकांमध्ये मोठ्या प्रमाणात रुपया अधिशेष जमा झाला आहे. पुतिन यांच्या भेटीत आता दोन्ही देशांमध्ये शंभर अब्ज डॉलरचा व्यापार करार करण्याचे उद्दिष्ट ठेवण्यात आले आहे. डॉलर मजबूत होत असताना भारत आणि रशियाचा व्यापार रुपया-रुबल किंवा स्थानिक चलन सेटलमेंटचा वापर डॉलर-आधारित प्रणालीवरील अवलंबित्व कमी करू शकतो, जी निर्बंधांप्रती असुरक्षित आहे. भारतीय औषधनिर्माण, यंत्रसामग्री, कृषी उत्पादने आणि आयटी सेवांसाठी बाजारपेठेतील प्रवेश वाढवणे व्यापार असंतुलन सुधारण्यास मदत करू शकते. व्यापक दृष्टिकोनातून पाहता हे बदल डॉलर-आधारित वित्तीय प्रणालीपासून दूर जाण्याचे संकेत देतात. भारत आणि रशिया नवीन आर्थिक मार्ग शोधत आहेत, जे व्यापक ‘ब्रिक्स’ आणि जागतिक दक्षिणेला पर्यायी पेमेंट सिस्टीम तयार करण्यास प्रेरित करू शकतात. अशा यंत्रणा दोन्ही देशांच्या आर्थिक सार्वभौमत्वाला बळकटी देतील. त्यामुळे त्यांना पाश्चात्त्य-प्रेरित व्यापार राजकारणाला अधिक प्रभावीपणे सामोरे जाता येईल. सांस्कृतिक सहकार्य हे भारत-रशिया संबंधांच्या केंद्रस्थानी आहे. संरक्षण करार आणि ऊर्जा करारांपूर्वी, सिनेमा, साहित्य आणि संगीत त्यांच्या संबंधांचा पाया होता. एके काळी राज कपूरच्या चित्रपटांनी सोव्हिएत थिएटर भरली होती. टॉल्सटॉय आणि दोस्तोव्हस्कीसारख्या रशियन अभिजात कलाकृतींनी भारतीय लेखकांवर खोलवर प्रभाव पाडला. हा सांस्कृतिक पूल आजही महोत्सव, शैक्षणिक देवाण-घेवाण, नाट्य सहयोग, भाषा कार्यक्रम आणि सांस्कृतिक प्रतिनिधी मंडळांद्वारे जिवंत आहे. पुतिन यांच्या भेटीमुळे डिजिटल प्लॅटफॉर्म, सह-निर्मित चित्रपट आणि संग्रहालय भागीदारीद्वारे या सांस्कृतिक सहकार्याला आधुनिकीकरण करण्याची संधी मिळाली. भारत-रशिया सहकार्याचा एक नवीन आणि वेगाने वाढणारा आधारस्तंभ म्हणजे शैक्षणिक आणि मानवी संसाधन देवाण-घेवाण. पुतिन यांची भेट केवळ औपचारिक नाही, तर दोन्ही देशांसाठी खोल धोरणात्मक महत्त्वाने भरलेली आहे. पाश्चात्त्य अलिप्ततेच्या प्रयत्नांना न जुमानता, रशियाचे जगभरात मजबूत, सार्वभौम भागीदार आहेत, हे या भेटीतून ठसवण्याचा रशियाचा प्रयत्न होता. बहुध्रुवीय जगात दोन्ही देश आपली भूमिका पार पाडत असताना, होणारे सहकार्य केवळ त्यांचीच स्थिती मजबूत करणार नाही, तर जागतिक शक्ती गतिमानतेचे भविष्यदेखील आकार देईल. भारत आणि रशियामधील संबंध जवळजवळ आठ दशकांपासून आहेत आणि दोन्ही देशांनी नेहमीच सहकार्यासाठी दारे उघडी ठेवली आहेत. पुतिन यांचा दोन दिवसांचा भारत दौरा हा भारत-रशिया संबंध मजबूत करण्यासाठी एक नवीन टप्पा ठरला. तथापि, ज्या परिस्थितीत पुतिन यांनी या वेळी भारताला भेट दिली, भारताची भूमिका खुल्या मनाने समजून घेतली आणि सहकार्य मजबूत करण्यासाठी एकत्र काम करण्यास सहमती दर्शविली, ती महत्त्वाची आहे. अमेरिकेने दंडात्मक शुल्क आणि निर्बंधांच्या अलीकडच्या घोषणेमुळे एक जटिल आंतरराष्ट्रीय परिस्थिती निर्माण केली आहे. परिणामी, प्रभावित देशांना आता नवीन पर्याय शोधण्याचे आव्हान भेडसावत आहे.
या संदर्भात, भारत आणि रशियाने दोन्ही देशांमधील विद्यमान आर्थिक आणि व्यापार भागीदारी मजबूत करण्यासाठी पंचवार्षिक योजनेवर सहमती दर्शवली. दोन्ही देशांमध्ये नेहमीच पारंपरिक मैत्री राहिली आहे, परस्पर आणि दीर्घकालीन हितसंबंधांवर आधारित संबंधांव्यतिरिक्त भारत-रशियामध्ये अनेक मुद्द्यांवर नूतनीकरण करार झाला. पुतिन यांच्याशी झालेल्या चर्चेनंतर संरक्षण, व्यापार, ऊर्जा आणि आर्थिक सहकार्य यांसारख्या प्रमुख क्षेत्रांमध्ये भागीदारी अधिक मजबूत करण्यावर भर देण्यात आला. त्यामुळे या दोन देशांमधील वार्षिक द्विपक्षीय व्यापार शंभर अब्ज अमेरिकन डॉलर्सपर्यंत पोहोचेल. नवोपक्रमासाठी लोकांची वाढती जागतिक गरज लक्षात घेता दोन करार झाले. त्यामुळे दोन्ही देशांमधील मानवी श्रमांची हालचाल नवीन शक्ती आणि संधीचे साधन बनेल. दोन्ही बाजूंनी सुरक्षा, अर्थव्यवस्था, व्यापार आणि संस्कृती या क्षेत्रात सहकार्याला प्राधान्य देण्याचा संकल्प केला आहे. भविष्यात नवीन भू-राजकीय परिस्थिती उद्भवू शकते; परंतु केवळ एक न्याय्य आणि बहुध्रुवीय जगच नवीन जागतिक आव्हानांना तोंड देऊ शकेल. यामध्ये रशिया आणि भारत यांच्यातील सहकार्य महत्त्वाची भूमिका बजावू शकते.
- आरिफ शेख, आंतरराष्ट्रीय संबंधांचे अभ्यासक
