ऋतुराज : ऋतुजा केळकर
हेतू शुद्ध असेल, तर कर्म फुले... मन निर्मळ असेल, तर जीवन खुले... द्वेष नसेल, तर प्रेम उमले... भगवंतप्राप्तीचा मार्ग सहज मिळे...
पहाटेच्या मंद वाऱ्याबरोबर येणाऱ्या प्राजक्ती गंधात माझ्या बकुळ लेखणीतून हे शब्द स्वामींच्या चरणी झरले आणि अचानक एक असीम शांतता मनात अवतरली. त्या क्षणी जाणवले की, ‘जीवनाचे खरे सौंदर्य बाह्य कृतीत नसून तिच्या मागील हेतूत आहे.’ मनुष्याच्या प्रत्येक कृतीला एक बाह्यरूप असते. ती कृती समाजमान्य असू शकते, आकर्षक असू शकते, कधीकधी भव्यतेने नटलेली असते. लोकांच्या नजरेत ती कृती आदर्श ठरू शकते, तिच्या बाह्य सौंदर्यामुळे लोक तिचे कौतुक करू शकतात. पण त्या कृतीचे खरे मूल्य तिच्या बाह्यरूपात नसून तिच्या मागील हेतूत दडलेले असते. हेतू हा कृतीचा आत्मा आहे. जर हेतू अशुद्ध असेल, स्वार्थी असेल, दुष्ट विचारांनी प्रेरित असेल, तर कृती कितीही सुंदर दिसली तरी ती निकृष्ट ठरते. बाह्य आकर्षणाची लोकांना भुरळ पडू शकते, पण परमेश्वराच्या दृष्टीने अशा कृतीला किंमत नसते. कारण, देव मनातील भाव पाहतो, हेतू ओळखतो.
उलट, कृती साधी असली तरी हेतू शुद्ध असेल, तर ती परमेश्वराला प्रिय होते. साध्या कृतीतही जर अंत:करणाची निर्मळता असेल, प्रेम आणि करुणा असेल, तर ती कृती तेजस्वी ठरते. जणू साध्या मातीच्या दिव्यात शुद्ध तेल भरले तर तो दिवा अंधार दूर करतो तसेच, साध्या कृतीत शुद्ध हेतू असेल, तर ती कृती जीवन उजळवते. म्हणूनच बाह्यरूपाकडे पाहून कृतीचे मूल्यमापन करणे चुकीचे आहे. खरे मूल्य हेतूत आहे. हेतू शुद्ध असेल तर कृती परमेश्वराला प्रिय होते, समाजाला प्रेरणा देते आणि जीवनाला तेज देते. हेतू अशुद्ध असेल तर कृती कितीही भव्य असली तरी ती व्यर्थ ठरते. शेतकरी जेव्हा आपल्या शेतात बीज पेरतो, तेव्हा त्याच्या मनात एक आशा असते हे बीज उगवेल, अंकुरेल, वाढेल आणि अखेरीस भरघोस पीक देईल पण, जर बीज निकृष्ट असेल, तर शेतकरी कितीही मेहनत करीत राहिला किंवा त्याने कितीही घाम गाळला तरी, त्याचे श्रम व्यर्थ ठरतात. जमिनीची सुपीकता, पाणी, सूर्यप्रकाश हे सर्व घटक असले तरी बीजाची गुणवत्ता निकृष्ट असेल, तर पीक कधीच सोन्यासारखे चमकू शकत नाही. उलट, बीज शुद्ध असेल तर साध्या जमिनीतही ते अंकुरते, वाढते आणि शेतकऱ्याच्या कष्टांना सुवर्णमूल्य देते.
त्याचप्रमाणे दिवा कितीही सुंदर, आकर्षक किंवा कलात्मक असला तरी त्यातले तेल अशुद्ध असेल, तर त्याचा प्रकाश मंदावतो, धुरकट होतो आणि अंधार दूर करण्याऐवजी वातावरण गढूळ करतो पण, तेल जर शुद्ध असेल तर साधा मातीचा दिवा देखील तेजस्वी प्रकाश देतो, अंधार दूर करतो आणि मनाला शांतता देतो. दिव्याचे सौंदर्य त्याच्या बाह्यरूपात नसून त्याच्या अंतर्गत शुद्धतेत आहे. यातून एकच सत्य समोर येते ते म्हणजे कृतीचे खरे सौंदर्य तिच्या बाह्यरूपात नसून तिच्या हेतूत आहे. बीज शुद्ध असेल तर पीक उत्तम येते, तेल शुद्ध असेल, तर प्रकाश तेजस्वी होतो तसेच, हेतू शुद्ध असेल तर कृती उजळते. बाह्य आकर्षण, भव्यता किंवा दिखावा यांना फारसे महत्त्व नसते तर खरे मूल्य हे त्या कृतीच्या मागील अंत:करणात आहे.
मनुष्याच्या जीवनातही हेच तत्त्व लागू होते. कृती कितीही मोठी, समाजमान्य किंवा लोकांना भुरळ घालणारी असली तरी तिचा हेतू स्वार्थी, अशुद्ध किंवा दुष्ट असेल तर मग ती कृती निकृष्ट ठरते. उलट, कृती साधी असली तरी हेतू शुद्ध असेल तर ती परमेश्वराला प्रिय होते आणि जीवनाला तेज देते. म्हणूनच हेतूचे पावित्र्य हेच जीवनाचे खरे सौंदर्य आहे. मानवी न्यायालय पुराव्यावर निर्णय देते. पुरावा अपूर्ण असेल तर सत्य दडपले जाते. पण परमेश्वराच्या न्यायालयात पुराव्याची गरज नसते. देव मनातील हेतू ओळखतो आणि त्यावरच निवाडा करतो. म्हणूनच मन शुद्ध ठेवणे हेच खरे धर्म आहे. भक्ती ही केवळ बाह्य आचार नसून अंत:करणाची शुद्धता आहे.
जर भक्तीचा हेतू ऐहिक सुखे मिळवणे असे असेल, तर ती भक्ती अपूर्ण ठरते. पण भक्तीचा हेतू भगवंतप्राप्ती असेल म्हणजेच, मुक्तीशिवाय दुसरी इच्छा नसावी, तेव्हाच ती भक्ती शुद्ध व खरी ठरते. भक्ती करताना अंत:करणात द्वेष असता कामा नये. कारण, प्रत्येक जीव हा भगवंताचेच रूप आहे. द्वेष केला तर तो भगवंताचा केला असे ठरते. प्रेम, करुणा आणि पावित्र्य हेच भक्तीचे खरे अलंकार आहेत.
जीवनातील प्रेरणा देखील हेतूतच आहे. नावाडी कितीही मोठ्या जहाजात बसला तरी दिशा चुकीची असेल, तर किनाऱ्याला पोहोचत नाही. वाद्य महागडे असले तरी सूर शुद्ध नसतील, तर संगीत निकृष्ट ठरते. तसेच जीवनात कृती कितीही मोठी असली तरी हेतू शुद्ध नसेल तर ती व्यर्थ ठरते. हेतू शुद्ध ठेवणे म्हणजेच जीवनाला योग्य दिशा देणे. मनुष्याच्या जीवनात हेतू हा आत्म्याचा दीप आहे. कृती हा त्याचा प्रकाश आहे. दीप शुद्ध असेल तर प्रकाश तेजस्वी होतो. हेतू शुद्ध असेल तर कृती उजळते. म्हणूनच जीवनाचा खरा आधार हेतूचे पावित्र्य आहे. भक्ती असो वा कर्म, समाजसेवा असो वा साधे दैनंदिन कार्य सर्व कृतींचे मूल्य हेतूत आहे. हेतू शुद्ध असेल तर जीवन फुलते, प्रेम उमलते आणि भगवंतप्राप्ती निश्चित होते.
जीवनाचा खरा पाया हेतूत आहे. कृती ही त्याची बाह्य अभिव्यक्ती आहे. हेतू शुद्ध असेल तर साधी कृतीदेखील तेजस्वी ठरते आणि समाजाला प्रेरणा देते. म्हणूनच प्रत्येक कृतीपूर्वी मनाचा आरसा पाहणे आवश्यक आहे. अंत:करण निर्मळ असेल तर जीवन खऱ्या अर्थाने फुलते.
मनुष्याच्या कृतीला बाह्यरूप असते, पण तिचे मूल्य हेतूत दडलेले असते. हेतू शुद्ध असेल तर कृती परमेश्वराला प्रिय होते आणि जीवनाला दिशा मिळते. हेतू अशुद्ध असेल तर कृती कितीही भव्य असली तरी ती व्यर्थ ठरते. म्हणूनच जीवनात शुद्ध हेतू हा सर्वात मोठा आधार आहे.
मनुष्याच्या जीवनात हेतू हा आत्म्याचा दीप आहे आणि कृती हा त्याचा प्रकाश आहे. दीप शुद्ध असेल तर प्रकाश तेजस्वी होतो. हेतू शुद्ध असेल तर कृती उजळते. भक्ती असो वा कर्म, समाजसेवा असो वा साधे दैनंदिन कार्य-सर्व कृतींचे मूल्य हेतूत आहे. हेतू शुद्ध असेल तर जीवन फुलते, प्रेम उमलते आणि भगवंतप्राप्ती निश्चित होते.
