सूर्यप्रकाश कमी झाल्यामुळे गंभीर संकट!

पर्यावरण : मिलिंद बेंडाळे

जगातील २० सर्वाधिक प्रदूषित शहरांपैकी १३ शहरे भारतात आहेत. मेघालयातील बर्निहाट हे जगातील सर्वाधिक प्रदूषित, तर दिल्ली सलग सहाव्या वर्षी सर्वाधिक प्रदूषित राजधानी ठरली. वातावरणातील धूळ, काजळी आणि राखेसारखे कण वाढवण्यास बांधकामस्थळे, वाहने, कारखाने आणि जैवइंधनातील धूळ हातभार लावते. त्यामुळे सूर्यप्रकाशाचे तास कमी होत असून, याचा परिणाम शेती आणि अन्य क्षेत्रांवर होत आहे.

भारताच्या अनेक भागात सूर्यप्रकाश कमी होत असल्याचे एका नवीन अभ्यासातून समोर आले आहे. पश्चिम किनारा, हिमालयीन प्रदेश, दख्खन पठार आणि पूर्व किनारपट्टीवर सूर्यप्रकाशाचे तास कमी होत आहेत. दीर्घकाळचा पाऊस आणि सतत ढगाळ आकाश यामुळे असे वातावरण निर्माण झाले, की सूर्य जणू गायब झाला आहे. पण ही केवळ एक भावना नाही, तर त्याला आकडेवारीचा आधार आहे. बनारस हिंदू विद्यापीठ (बीएचयू), पुण्यातील भारतीय उष्णकटिबंधीय हवामानशास्त्र संस्था (आयआयटीएम) आणि भारतीय हवामान विभाग (आयएमडी)सारख्या संस्थांमधील शास्त्रज्ञांनी केलेल्या एका नवीन अभ्यासातून असे दिसून आले आहे, की गेल्या तीस वर्षांमध्ये भारतातील बहुतेक भागांमध्ये सूर्यप्रकाशाचे तास झपाट्याने कमी होत आहेत. हे दाट ढग आणि वाढत्या एरोसोल प्रदूषणामुळे आहे. हे संशोधन ‘नेचर’च्या अलीकडील एका अंकात प्रकाशित झाले. शास्त्रज्ञांनी १९८८ ते २०१८ पर्यंत नऊ प्रदेशांमधील वीस हवामान केंद्रांमधील सूर्यप्रकाश ‘अवर डेटा’ तपासला. सूर्यप्रकाश ‘अवर डेटा’ हा असा काळ आहे, जेव्हा सूर्यप्रकाश रेकॉर्ड करण्याइतका तीव्र असतो. निरीक्षणानुसार, सर्व प्रदेशांमध्ये वार्षिक सूर्यप्रकाशाचे तास कमी झाले आहेत. फक्त ईशान्य भारतात पावसाळ्यात काही स्थिरता दिसून आली. ‘बीएचयू’चे शास्त्रज्ञ मनोज के. श्रीवास्तव यांनी नोंदवले, की पश्चिम किनाऱ्यावर दरवर्षी सरासरी ८.६ तासांनी सूर्यप्रकाशाचे तास कमी झाले. उत्तरेकडील मैदानी भागात सर्वात मोठी घट झाली. अभ्यासात आढळून आले, की ऑक्टोबर ते मे दरम्यान सूर्यप्रकाश वाढला; परंतु जून ते सप्टेंबर या काळात तो झपाट्याने कमी झाला.

सूर्यप्रकाश कमी होण्यामागील कारणांचा अभ्यास करण्यात आला, तेव्हा ढग आणि प्रदूषण यासाठी जबाबदार आहेत, असे लक्षात आले. शास्त्रज्ञांचा विश्वास आहे, की हे ‘सौर मंदीकरण’ (सूर्यप्रकाश कमी होणे) एरोसोल कणांमुळे होत आहे. एरोसोल म्हणजे कारखान्यांचा धूर, जळते बायोमास (लाकूड आणि कोळसा)आणि वाहन प्रदूषणातून बाहेर पडणारे लहान कण. ते लहान ढगांचे थेंब तयार करतात आणि दीर्घकाळ आकाशात लटकत राहतात. परिणामी, ढगांच्या आच्छादनात वाढ झाल्यामुळे सूर्यप्रकाश कमी होतो. या वर्षीच्या मॉन्सून हंगामात भारताच्या बहुतेक भागात, विशेषतः पश्चिम किनारा, मध्य भारत आणि दख्खन पठारावर सतत ढगाळ वातावरण होते. पाऊस पडला नाही, तरी आकाश ढगाळ होते. हा अभ्यास २०१८ पर्यंत करण्यात आला होता. धुके, आर्द्रता आणि ढगांचे स्वरूप तेवढेच आहे. वाढलेले एरोसोल ढग वातावरणात जास्त काळ टिकून राहतात. त्यामुळे जमिनीवर सूर्यप्रकाश कमी पोहोचतो. हवामानबदलाचे अंदाज सदोष आहेत. प्रदूषण आणि ढगांचे स्वरूप बदलत आहे. शास्त्रज्ञांचे म्हणणे आहे, की हीच पद्धत सुरू राहिल्यास भारताला प्रदूषण नियंत्रण आणि ढगांचे निरीक्षण यावर अधिक लक्ष द्यावे लागेल. विकास पर्यावरण संतुलनाला कसा बिघडवत आहे, हे या अभ्यासातून दिसून येते. जास्त पाऊस चांगला असतो; परंतु जास्त ढग आणि प्रदूषण सूर्याला लपवत असते. भारताने स्वच्छ हवा, कमी केलेले एरोसोल आणि चांगले हवामान अंदाज यावर वेगवान काम केले पाहिजे. हे भारतातील वाढत्या प्रदूषण समस्येचे प्रतिबिंबित करते.

पृथ्वीवर पडणाऱ्या सूर्यप्रकाशाच्या काळाला ‘सनशाईन अवर’ (एसएसएच) असे म्हणतात. या काळात सूर्यप्रकाश थेट पृथ्वीवर पोहोचतो. तो दर महिन्याला बदलतो. याचा अर्थ असा, की सूर्यप्रकाशाचे प्रमाण महिन्यानुसार बदलते. जून आणि जुलैमध्ये ते कमी होते. अभ्यासातून दिसून आले, की ऑक्टोबर ते मे या कालावधीमध्ये ‘एसएसएच’ जास्त असते, कारण या महिन्यांमध्ये ढग कमी असतात आणि पाऊस पडत नाही. हा अभ्यास पश्चिम किनाऱ्यावरील तीन शहरांवर केंद्रित होता. ती तीन शहरे म्हणजे तिरुवनंतपुरम, गोवा आणि मुंबई. संपूर्ण पश्चिम किनाऱ्याला दरवर्षी सरासरी २,३०० तास सूर्यप्रकाश मिळत असे. २००० पासून, या प्रदेशात सूर्यप्रकाशाच्या वेळेत सातत्याने घट होत आहे. दर वर्षी सरासरी ८.६२ तास सूर्यप्रकाश कमी होत आहे. या प्रदेशात हिवाळा हा सूर्यप्रकाशाचा शिखर असतो, तर पावसाळ्याचे महिने कमी होऊ लागतात. उत्तरेकडील प्रदेशात कोलकाता, नवी दिल्ली आणि अमृतसर येथील डेटाचा अभ्यास करण्यात आला. या शहरांना दरमहा सरासरी १८७ तास सूर्यप्रकाश मिळत असे. तथापि, आता हा सूर्यप्रकाश दर वर्षी अंदाजे १३ तासांच्या दराने कमी होत आहे. ऑक्टोबर ते डिसेंबर या कालावधीमध्ये सर्वात कमी सूर्यप्रकाश दिसून येतो, तर एप्रिल ते मे या काळात सर्वाधिक सूर्यप्रकाश दिसून येतो. भारताच्या मध्यवर्ती प्रदेशांमध्ये परिस्थिती थोडी वेगळी आहे. बंगळूरु, नागपूर आणि हैदराबाद येथिल परिस्थिती थोडी वेगळी आहे.

१९८८ ते २००७ दरम्यान, सूर्यप्रकाश वाढला. तथापि, २००८ नंतर घट सुरू झाली. पूर्व मॉन्सून आणि पावसाळ्याच्या हंगामात सूर्यप्रकाश कमी होता, तर हिवाळ्यात विशिष्ट हवामान परिस्थितीमुळे सूर्यप्रकाश किंचित वाढला. मध्य भारतात दर वर्षी अंदाजे २४४९ तास सूर्यप्रकाश मिळत असे. तथापि, १९८८ ते २०१८ दरम्यान, दर वर्षी ४.७१ तासांनी सूर्यप्रकाश कमी झाला. तथापि, भारताच्या ईशान्य भागात हा ट्रेंड कमी दिसून आला. गुवाहाटी आणि दिब्रुगडमधील आकडेवारीनुसार एकूणच १९९८ ते २०१८ दरम्यान सूर्यप्रकाशाच्या वेळेत थोडीशी घट दिसून आली. दरम्यान, हिमालयीन प्रदेशात गेल्या वीस वर्षांमध्ये सूर्यप्रकाशाच्या वेळेत सातत्याने घट झाली आहे. तिथे सूर्यप्रकाश दर वर्षी अंदाजे ९.५ तासांनी कमी होत आहे. अरबी समुद्रातील मिनिकॉय बेट आणि बंगालच्या उपसागरातील पोर्ट ब्लेअर येथे गेल्या ३० वर्षांमध्ये सूर्यप्रकाशाच्या वेळेत घट झाली आहे. दर वर्षी त्याचा दर अंदाजे ५.७ ते ६.१ तासांनी कमी होत आहे. पर्यावरणातील सतत बदल आणि परिवर्तनांमुळे या अभ्यासाचे महत्त्व वाढते. अभ्यासाचे लेखक मनोजकुमार श्रीवास्तव हे बनारस हिंदू विद्यापीठातील भूभौतिकशास्त्र विभागाचे प्राध्यापक आहेत. ते स्पष्ट करतात, की सूर्यप्रकाश कमी होण्याचे मुख्य कारण म्हणजे वातावरणातील कणांमध्ये वाढ. वातावरणात एरोसोलचे प्रमाण वाढत असताना ढग अधिक दाट आणि तेजस्वी होतात. ते जास्त काळ आकाशात राहतात. यामुळे सूर्यप्रकाश रोखला जातो, परिणामी पुरेसा सूर्यप्रकाश जमिनीवर पोहोचू शकत नाही. याला ‘अल्ब्रेक्ट इफेक्ट’ म्हणतात.

कारखान्यांचा धूर, वाहनांचे प्रदूषण, शेतात पेंढा जाळणे, लाकूड किंवा कोळशाने स्वयंपाक करणे हवेत एरोसोलचे प्रमाण वाढवण्यास कारणीभूत ठरतात. भारत हा जगातील सर्वात वेगाने वाढणारा सौर बाजार आहे; परंतु कमी सूर्यप्रकाशामुळे वीजनिर्मिती कमी होईल. अक्षय पायाभूत सुविधांसाठी नियोजन करणे कठीण होईल. पिके सूर्यप्रकाशावर अवलंबून असतात. कमी सूर्यप्रकाशाचा पिकांच्या उत्पादनावर परिणाम होईल. सूर्यप्रकाश कमी झाल्यामुळे अनेक समस्या निर्माण होतील. थेट सूर्यप्रकाशावर अवलंबून असलेल्या क्षेत्रांवर याचा सर्वाधिक परिणाम होईल.

सूर्यप्रकाशाचे तास कमी झाल्यास सौर पॅनेल कमी वीज निर्माण करतील. वीजनिर्मितीवर दहा ते वीस टक्के परिणाम होईल. यामुळे भारताच्या सौर ऊर्जा मोहिमेमध्ये अडथळे निर्माण होतील. शिवाय, कृषी क्षेत्रावर सर्वाधिक परिणाम होईल. पिकांना प्रकाश संश्लेषणासाठी पुरेसा सूर्यप्रकाश मिळणार नाही. अन्न सुरक्षेवर परिणाम होईल. वनस्पती आणि झाडांची वाढ मंदावेल. विशेषतः तांदूळ, गहू आणि कापूस यासारख्या पिकांवर परिणाम होईल. जास्त धुके आणि प्रदूषणामुळे श्वसनाचे आजार वाढतात. सूर्यप्रकाशाचा अभाव व्हिटॅमिन डीची कमतरता निर्माण करू शकतो. त्यामुळे रोगप्रतिकारक शक्तीवर परिणाम होतो. चीनमध्येही अशाच गोष्टी आढळून आल्या. १९८० आणि १९९० च्या दशकात चीनने औद्योगिकीकरणासाठी दरवाजे उघडल्यानंतर असंख्य कारखाने, वीज प्रकल्प आणि उद्योग स्थापन झाले. यामुळे चीनच्या हवेत एरोसोलचे प्रमाण लक्षणीय वाढले.

१९६० च्या दशकात बीजिंगमध्ये दर वर्षी २६०० तास सूर्यप्रकाशाचा अनुभव आला. २०००पर्यंत ही संख्या अंदाजे २२०० तासांपर्यंत घसरली. चीनने परिस्थितीचे गांभिर्य ओळखले. २००५ नंतर चीनने धोरणे आणि तंत्रज्ञान बदलत प्रदूषण नियंत्रणात लक्षणीय सुधारणा केली. वायुप्रदूषण प्रतिबंध आणि नियंत्रण कृती योजना, २०१३ लागू करण्यात आली. कोळशावर चालणारे वीज प्रकल्प बंद किंवा अपग्रेड करण्यात आले. चीन वायुप्रदूषण आणि हरित ऊर्जा या दोन्ही बाबतीत आघाडीवर आहे. बीजिंग आणि शांघायसारख्या शहरांमध्ये, उद्योग शहराबाहेर स्थलांतरित करण्यात आले. उल्लंघनासाठी मोठा दंड आकारण्यात आला. औद्योगिकीकरण आणि शहरीकरणामुळे ब्रिटन, जपान, अमेरिका आणि जर्मनीमध्ये सूर्यप्रकाशाच्या वेळेत घट झाली. तथापि, अलिकडच्या वर्षांमध्ये सुधारणा करण्यात आल्या आहेत. भारतात सूर्यप्रकाश आणि सूर्यप्रकाशातील ही घट आता एक गंभीर पर्यावरणीय आव्हान दर्शवते. ऊर्जा, शेती, आरोग्य आणि हवामानबदलावर त्याचा नकारात्मक परिणाम होतो. त्यामुळे हवामानातील तीव्र घटनांचा अंदाज लावणेदेखील कठीण होते. म्हणून, भारतानेही चांगल्या धोरणांचा विचार करण्याची आवश्यकता आहे.