हम्पी म्हणजे : दगडात कोरलेली विजयनगर साम्राज्याची वैभवगाथा

विशेष : लता गुठे

आपण देश-विदेशात फिरत राहतो तेव्हा अनेक शहरं आपल्याला आवडतात पण नजरेत भरणारं आणि मनात कायम राहणारं असं एखादच शहर असतं. ते पाहताना तेथे राहणाऱ्या लोकांचा हेवा वाटतो. असंच भारतातील शहर जे पर्यटन स्थळ म्हणूनही प्रसिद्ध आहे. हे शहर दुरून पाहताना सुंदर रेखाटलेल्या चित्राप्रमाणे भासतं. नजरेच्या कॅमेऱ्याने टिपून घेताना मनात उतरतं ते शहर आहे, तुंगभद्रा नदीच्या तीरावर वसलेलं कर्नाटक राज्यातील हम्पी हे शहर. या शहराला उज्ज्वल संस्कृती, परंपरा आहे. भारतीय इतिहासातील एक अद्वितीय, थक्क करणारं आणि सांस्कृतिक वैभवाने झळकणारं अशी या शहराची ओळख आहे. या शहराच्या इतिहासात डोकावताना विजयनगरच्या श्रीमंत साम्राज्याचा काळ, जो अनेक कथांमधून ऐकलेला आहे. तेनाली रामा मालिका पाहताना मला तेनाली रामाचं घर कृष्णदेव महाराजांचा राजमहाल येथील बाजारपेठ असं बरंच काही खूप आवडायचं त्यामुळे मी ही मालिका पाहायची. विजयनगरच्या कृष्णदेवरायाचा काळ भारतातील सुवर्णकाळ होता. याच्या काळातील कलाशैली आणि वास्तुसंपदेचे अद्भुत अवशेष आजही हम्पीत पाहायला मिळतात. त्यामुळे भारताला ‘सोने की चिडिया’ असे का म्हणत असत हे लक्षात येते. युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळांमध्ये हम्पीचाही समावेश आहे, याचा अभिमान वाटतो.

हम्पी म्हणजे दगडात कोरलेली सुरेख वास्तुशास्त्राची रांगोळी असे मी म्हणेन. तेथील प्रत्येक वास्तू वैभवशाली इतिहासाची साक्ष देतात. १३३६ मध्ये हरिहर आणि बुक्का या दोन वंशातील राजांनी स्थापलेले विजयनगरचे साम्राज्य हे दक्षिण भारतातील वास्तुशास्त्राचे कलात्मक वैभवच नाही, तर ती सांस्कृतिक-राजकीय ओळख आहे. याच वैभवाचा कळस हम्पीच्या वास्तूंमध्ये आजही जिवंत आहे. यामध्ये समावेश असलेले, विरूपाक्ष मंदिर, विठ्ठल मंदिर, हजारा राम मंदिर, लोटस महाल, बाजारमार्ग, राजप्रासादांचे अवशेष आणि सैनिकांसाठी उभारलेली भव्य दालनं.

तुंगभद्रा नदीच्या काठावरील हा प्रदेश प्राचीन काळी पंपाक्षेत्र म्हणून ओळखला जात असे. याचे कारण म्हणजे, तेथे असलेले पंपादेवीचे मंदिर, त्यामुळे हे ठिकाण पवित्र समजले जात असे. रामायणातही या प्रदेशाचा उल्लेख येतो - किष्किंधा नगरी, सुग्रीव-वाल्मीकी यांचे वास्तव्य असलेला प्रदेश. नंतर मध्ययुगीन काळात बहामनी सुलतान आणि दख्खनमधील बऱ्याच सैनिकी तुकड्यांनी प्रवेश केला. यानंतर १३३६ मध्ये हरिहर व बु्क्का या राजांनी याच परिसरात विजयनगर साम्राज्याची स्थापना केली. समर्थ गुरू विद्यारण्य यांनी त्यांना राजकीय-धार्मिक मार्गदर्शन केले. पुढील काळात तामिळनाडूपासून ओरिसापर्यंत आणि केरळच्या पश्चिम घाटापासून महाराष्ट्रातील विदर्भापर्यंत या राज्याचा विस्तार झाला.

श्रीकृष्णदेवराय यांचे राज्य (१५०९–१५२९). हा काळ कला, साहित्य, अर्थकारण, व्यापार आणि मंदिरवास्तुकलेचा सर्वोच्च काळ मानला जातो. या काळातच हम्पीची भव्य मंदिरे उभारली गेली. १५६५ च्या ताळीकोटच्या युद्धानंतर विजयनगराचा ऱ्हास झाला; परंतु संपूर्ण नगरी उद्ध्वस्त झाली तरी तिच्या अवशेषातील भव्यता आजही जगभरातील इतिहासप्रेमींना आकर्षित करते.

आजचा हम्पी हा केवळ अवशेषांचा भूभाग नाही; तर तो प्राचीन भारतीय नगर रचनेचा एक अद्वितीय आराखडा मानला जातो. संपूर्ण परिसरात सुमारे १६०० हून अधिक वास्तू, मंदिरं, कळस, बाजार, मंटपं, स्नानगृहं, शिलालेखं आढळतात. या वास्तू अशा प्रकारे विभागल्या जातात, धार्मिक वास्तू – मंदिरे, देवालये, पूजास्थळे. राजकीय आणि प्रशासकीय वास्तू – राजमहल, दरबार हॉल, राणीचे स्नानगृह. आर्थिक केंद्रे – बाजारमार्ग, दुकाने, व्यापारमार्ग. सैनिक वास्तू – गोपुरे, किल्ले, गारढी, तटबंदी. सामाजिक व
सांस्कृतिक स्थळे – नवरंग मंडप, संगीत मंटप, उत्सवी रथमार्ग.

विरूपाक्ष मंदिर : हम्पीचे आध्यात्मिक पवित्र स्थान म्हणून सुप्रसिद्ध आहे. हम्पीतील सर्वात प्राचीन आणि आजही येथे अखंड पूजा-अर्चा चालते. भगवान शंकराचे वीरूपक्षस्वामी हे रूप आहे. या मंदिराचे वैशिष्ट्ये म्हणजे, भव्य-दिव्य असलेले मुख्य गोपुरा. सुमारे ५० मी. उंच असून नऊ मजली रचनेत बांधले आहे. गोपुराच्या शिखरावर नाजूक शिल्पकाम द्रविड शैलीतील आहे. मंडपातील स्तंभांवर दानव-देव-पशू-मानव यांच्या दंतकथांचा इतिहास कोरलेला आहे. मंदिराच्या आत अक्षयपात्र, महामंडप, अग्निकुंड आणि कल्याणमंडप असे कलात्मक विभाग आढळतात. इथे असलेली आणखी एक अद्भुत गोष्ट अशी आहे की, मंदिराच्या आवारात एक लहानसा पिनहोल ‘कॅमेरा बसवलेला असल्यामुळे त्यातून गोपुराचे उलटे प्रतिबिंब जमिनीवर दिसते. हे वास्तुकलेतील विलक्षण वैज्ञानिक कौशल्य दर्शवते. विरूपाक्ष मंदिरात आजही मोठ्या प्रमाणात धार्मिक उत्सव साजरे होतात. हम्पीतील विठ्ठल मंदिर म्हणजे, वास्तुकलेचा सर्वात परिपूर्ण आणि कलात्मक नमुना आहे. संपूर्ण मंदिरात दगडात बनविलेली संगीत स्तंभांची रचना आहे. हे स्तंभ हाताने थोपटल्यास त्यातून नाद निर्माण होतो. मंदिराच्या समोरील उतरत्या टेरेसवरची उत्सवी रथाची मूर्ती जागतिक प्रसिद्ध आहे. विठ्ठल मिरवणुकीचा रथही दगडातील कोरलेला असूनही त्याची चाके सहज फिरतील अशाप्रकारे बसवलेली आहेत.

शहराच्या रचनेमध्ये बाजारपेठेला अतिशय महत्त्वाचे स्थान आहे. लांबच लांब पसरलेली बाजारपेठ - रत्ने, घोडे, रेशीम, सुगंधी द्रव्ये, मसाले, शस्त्रे, शिल्पकला, संगीत साधने यांसाठी प्रसिद्ध असलेली. तेथील सावलीसाठी असलेले मंडपं, जलवाहिन्या, चौका चौकात जागोजागी असलेली शिल्पकला आणि सूक्ष्म देवताकृती यामुळे प्रत्येक भाग देदीप्यमान भासतो. विजयनगरमधील जे विठ्ठल मंदिर आहे ते तेथील सुवर्णकाळाचे प्रतीक मानले जाते. येथे काही उत्सवाच्या निमित्ताने संगीत, नृत्य कार्यक्रमाचेही आयोजन केले जात असे. हजारा राम मंदिर म्हणजे अक्षरशः रामायणाचे दगडातील आवर्तन असे आपण म्हणू शकतो. मंदिराच्या बाह्य भिंतींवरून आंतरद्वारांपर्यंत सहस्राहून अधिक रामकथेतील प्रसंग कोरलेले आहेत, म्हणूनच त्याला ‘हजारा राम’ असे नाव पडले. मंदिरात असलेल्या कोरीव आकर्षक मूर्ती रामचंद्र, सीता, लक्ष्मण, हनुमान, वानरसेना यांचे प्रसंग नृत्य मुद्रा, युद्धदृश्य, लंकेचा उद्ध्वस्त परिसर अशा अत्यंत सूक्ष्म शैलीत कोरलेले. दृश्य पाहून आश्चर्य वाटते. हे मंदिर त्या काळातील विशेषतः येथील राज्यकर्त्यांच्या राजपरिवारासाठी राखून ठेवलेले खासगी मंदिर होते. या मंदिराच्या रचनेमध्ये सभामंडप, अंतर्मंडप, गर्भगृह
मुख्य रचनेचे भाग. याचा समावेश होतो. याचबरोबर रामायण काळातील शस्त्रप्रकार, युद्धतंत्र, वस्त्रप्रावरणे, वाहनांची चित्रे येथील शिल्पांमधून दिसतात.

हम्पी येथे असलेले लोटस महाल : राजवंशीय समृद्ध सौंदर्याचे प्रतीक आहे.
लोटस महाल हा विजयनगर वास्तुशैलीतील हिंदू-मुस्लीम मिश्रित रचनेचा सर्वोत्तम नमुना आहे. याला ‘कमल महाल’ किंवा ‘चत्र महाल’ असेही म्हणतात. संपूर्ण महालाचा आकार कमलपुष्पासारखा दिसतो - म्हणूनच त्याला ‘लोटस महल’ असे असे म्हणतात. स्तंभांवर छत्र्या, कळस आणि तामिळ-द्रविड वास्तुशैलीचे प्रकटीकरण होते. राजमहालातील स्त्रीविभाग - अर्थात झेनाना परिसर - याच्याजवळ असल्याने हे राजकन्या आणि राण्यांच्या मनोरंजन, संवाद आणि उन्हाळी विश्रांतीसाठीचे ठिकाण मानले जाते. महालात हवा खेळती राहील अशी सुंदर रचना, वेंटिलेशन आणि शीतकरण तंत्र वापरलेले आहे. लोटस महाल हा हम्पीच्या राजवाडा रचनेतील सौंदर्यपूर्ण, स्त्रीकेंद्रित वास्तुशिल्पाचा दिमाखदार नमुना आहे. इतकेच नाही तर तेथील राणी स्नानगृह हेही पाहण्यासारखे आहे त्यावर इंद्रधनुष्यासारखी नक्षी, खासगी मार्ग, पाण्याचा पुरवठा - हे स्नानगृह अत्यंत प्रगत जलव्यवस्थेचे उदाहरण आहे.

याचबरोबर आणखी एक आकर्षण म्हणजे तेथील नरसिंहाची उग्रमूर्ती. ही मूर्ती सुमारे ६.७ मीटर उंच, एकाच दगडातून साकारलेली मूर्ती आहे. नरसिंहाचे चेहऱ्यावरील तपश्चर्या भाव आणि नख-दातांचे सूक्ष्म तपशील प्रेक्षकांचे लक्ष वेधतात.

हनुमानाचे जन्मस्थान मानली जाणारी ही टेकडी हम्पीच्या पुराणकाळाशी जोडते. येथे अष्टकोनी मंदिरे, गुहा, आणि विहंगम दृश्य आहे. विजयनगर राजांचे सार्वजनिक समारंभ, सैनिकी तुकड्यांचे प्रदर्शन, उत्सव - हे सर्व येथे होत असे. प्रचंड प्लॅटफॉर्मसारखी रचना अद्यापही दृढ आहे.

साहित्यातही तेथील नागरिकांना किती उंची होती हे तेथील दगडावर कोरलेल्या कवितांमधून लक्षात येते. हे सगळं पाहताना विजयनगर काळातील शिल्पकला म्हणजे दगडातील कोरलेला भाग किती अचूक, नैसर्गिक सौंदर्याने परिपूर्ण आणि विलक्षण कल्पनाशक्ती या वैशिष्ट्यांनी परिपूर्ण आहे.

प्रसिद्ध असलेली द्रविड वास्तुकला, शिल्पकला किती परिपूर्ण होती हे हम्पीमध्ये असलेले दगडातील कोरीव काम. देव-दानव-किन्नर-नाग, नर्तक-नर्तकी, योद्धे, प्राणी, पुष्पवेल - प्रत्येक आकृती नैसर्गिक. दगडात सूक्ष्म नाजूक कलाकृती, नाजूक अलंकार, वस्त्रांची हालचाल, भावस्पष्ट चेहरे. हे सर्व विलक्षण आहे.

विठ्ठल मंदिरातील संगीत स्तंभ ही संकल्पना जगात क्वचितच पाहायला मिळते. आढळते. हे वास्तुकलेतील गणितीय आणि ध्वनिशास्त्रीय कौशल्याचे प्रतीक आहे. हम्पीचे सामाजिक आणि सांस्कृतिक जीवन अतिशय समृद्ध होते. विजयनगरच्या कालखंडातील हम्पी हे एक महानगर असल्यामुळे जगभरातील तेथे व्यापारी येत असत. सुवर्ण-चांदीची नाणी, घोडे, मोती, रत्ने, रेशीम वस्त्रे - या सर्वांचा व्यापार फुललेला.

संगीत, नृत्य, साहित्य - तेलुगू, संस्कृत, कन्नड साहित्यांची मौलिक वाढ. कृष्णदेवराय यांच्या भरभराटीच्या काळात झाली. भारतातील सर्वोत्तम पुरातत्त्व क्षेत्रात पुरातत्त्व विभागाने केलेल्या संवर्धनाने हम्पी जागतिक स्तरावर पर्यटकांना आजही आकर्षित करते. हम्पी म्हणजे दगडात लिहिलेले इतिहासाचे सर्वोत्तम प्रकरण असे म्हटल्यास फारसे वावगे ठरू नये. या भारतीय कलावैभवाला नक्की भेट देऊन आपली संस्कृती, परंपरा याचा आदर करूया.