मुंबईवर झालेल्या दहशतवादी हल्ल्याला नुकतीच १७ वर्षे पूर्ण झाली. यानिमित्ताने सागरी सुरक्षा व्यवस्थेच्या घेण्यात आलेल्या लेखा-जोखामध्ये मुंबईचा सागरी किनारा अद्यापही असुरक्षित असल्याचे चित्र समोर आले. गेल्या काही वर्षांत देशात होणाऱ्या दहशतवादी हल्ल्यांचे प्रमाण कमी झाले असले तरी देशावरील दहशतवादी हल्ल्याचे सावट काही दूर झालेले नाही हे काही दिवसांपूर्वीच लाल किल्ल्याजवळ झालेल्या दहशतवादी हल्ल्यावरून आपल्या लक्षात आले असेल. त्यानंतर विविध ठिकाणी टाकण्यात आलेल्या छाप्यांमध्ये अनेक धक्कादायक बाबी समोर आल्या. अतिरेक्यांचा भारतात अन्य ठिकाणीही बॉम्बस्फोट करण्याचा मानस होता. पाण्यात विष मिसळून मोठ्या प्रमाणात घातपात करण्याचा अतिरेक्यांचा कट उधळून लावण्यात पोलिसांना यश आले. या कारवायांत जिहादी मानसिकतेचे उच्चशिक्षित दहशतवादी पकडले गेले. भारताच्या इतिहासात जेव्हढ्या प्रमाणात दहशतवादी हल्ले भारताने सहन केले आहेत जगाच्या पाठीवरील खचितच एखाद्या देशाच्या नशिबी ते आले असतील. दहशतवादाचे समूळ उच्चाटन कसे करावे याचे इतिहासातील उत्तम उदाहरण म्हणजे अफझलखान वध. शक्ती आणि सैन्यबळ याबाबत छत्रपती शिवाजी महाराजांपेक्षा कैकपटीने बलाढ्य असलेल्या अफझलखानाला शिवरायांनी काही मिनिटांत लोळवला तो युक्ती आणि उत्तम नियोजनाच्या बळावर. आज दहशतवादाचे समूळ उच्चाटन करायचे असेल, तर इतिहासातील या सोनेरी पानाचे अध्ययन आणि अध्यापन देशाच्या सुरक्षा व्यवस्थेने करायला हवे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी दाखवलेल्या या भीमपराक्रमाला नुकतीच ३६६ वर्षे पूर्ण झाली यानिमित्ताने या सोनेरी पानाचे पुनर्वाचन करायला हवे !
उत्तरेत मोघलांनी आणि दक्षिणेत आदिलशहाने ताब्यात घेतलेले अनेक गड, किल्ले आणि प्रांत यांच्यावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपल्या अफाट शौर्याने आणि प्रसंगी गनिमीकाव्याने ताबा मिळवला, त्यामुळे आदिलशहा शिवाजी महाराजांवर प्रचंड खवळला होता. महाराजांना रोखण्यासाठी कोणीच पुढे येईना. अखेर आदिलशहाच्या आईने म्हणजेच बडी बेगमने हस्तक्षेप करून भर दरबारात अदिलशहाच्या सरदारांना शिवाजी महाराजांना पकडून आणण्याचे आवाहन केले. महाराजांना कैद करून आणणाऱ्यास मोठे इनाम देण्याचेही घोषित केले. शिवाजी महाराजांना रोखण्याचे धाडस करणे म्हणजे मृत्यूला आव्हान देण्यासारखे असल्याने कोणीच पुढे येईना. अखेर त्यांतूनच एक उंच धिप्पाड आणि क्रूर सरदार पुढे आला ज्याचे नाव अफजलखान. शिवाजी महाराजांना पकडून आणण्याचा विडा अफजलखानाने उचलला. प्रतापराव मोरे, पिलाजी मोहिते या स्थानिक सरदारांसह सिद्धी हिलाल, मुसाखान, अंबरखान आणि याकूब खान यांसारखे पराक्रमी सरदार खानासोबत होते. याशिवाय बारा हजार घोडदळ, दहा हजार पायदळ आणि असंख्य तोफा आणि बंदुकांच्या शस्त्रसज्जतेसह खानाची स्वारी स्वराज्यावर चाल करून आली. खानाच्या स्वारीचे वृत्त लागताच छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आपला मुक्काम घनदाट जंगलाचा वेढा असलेल्या दुर्गम प्रांतातील प्रतापगडावर हलवला. येताना त्याने बरीच लूट माजवली. पुरातन मंदिरे ही हिंदूंची शक्तिस्थाने आणि श्रद्धास्थाने असतात हे खानाला ज्ञात असल्याने त्याने मंदिरांचा विध्वंस करण्यास सुरुवात केली, तुळजापूरच्या भवानी मातेचा विध्वंस करून त्याने आपला मोर्चा पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिराकडे वळवला. मंदिरावरील हल्ल्यामुळे छत्रपती शिवाजी महाराज त्याच्यावर आक्रमण करण्याचा प्रयत्न करतील असा त्याचा समज होता; मात्र खानाशी समोरासमोर भिडणे म्हणजे आगीत उडी घेण्याप्रमाणे असल्याने महाराजांनी यावेळी सावध पवित्र घेतला. खानाने वाईला आपला मुक्काम थाटला, आदिलशहाने त्याला याआधी वाईची सरदारकी दिलेली असल्याने तेथील परिसराचा त्याला बऱ्यापैकी अभ्यास होता, खानाला पराभूत करायचे असेल, तर शक्तीपेक्षा युक्तीनेच तो करता येईल हे महाराजांनी ओळखले आणि त्यांनी मानसशात्राचा वापर करत खानाचे त्यांना भय वाटत असल्याचा निरोप खानाकडे पाठवला. आपल्याला युद्ध करायचे नसून चर्चा करून तह करण्याचे प्रलोभन खानाला दिले. खानाने महाराजांना वाईला बोलावले. खान हा दगाफटका करण्यात सराईत असल्याचे महाराजांना चांगलेच ज्ञात असल्याने महाराजांनी आपण अत्यंत भयभीत झालो असल्याचे भासवत खानालाच प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बोलावले. एव्हाना महाराज भयभीत झाल्याच्या विधानावर त्याचा पूर्ण विश्वास बसला होता आणि प्रतापगडाच्या पायथ्याशी येण्याची त्याने सिद्धता दर्शवली. दोघांची भेट शामियान्यात होईल आणि दोघांनी सोबत कोणतेच शस्त्र बाळगू नये असे ठरले. सोबत १० अंगरक्षक असतील त्यापैकी एक शामियान्याच्या बाहेर असेल आणि अन्य काही अंतरावर असतील. भेटीसाठी मार्गशीर्ष शुद्ध सप्तमीचा म्हणजेच १० नोव्हेंबर १६५९ चा दिवस निश्चित करण्यात आला.
अफजलखान श्रीमंती आणि शाही थाटाचा शौकिन असल्याने महाराजांनी त्याच्यासाठी विविध शोभिवंत वस्तूंनी सजवलेला भव्य शामियाना उभारला. या शामियानाच्या सौंदर्याने अफजलखान खूपच खूश झाला. सोबत शस्त्र न बाळगण्याचे ठरले असतानाही खानाने अंगरख्याखाली बिचवा लपवला होता. भेटीच्या वेळी खान दगाफटका करणार याची महाराजांना पूर्णपणे जाणीव असल्याने महाराजांनी अंगरख्याच्या आत चिलखत परिधान केले, हातात वाघनखे लपवली. शामियान्यात येतानाही अफजलखानाकडे पाहून भय वाटत असल्याचे दाखवत महाराज सुरुवातीला थोडे मागे सरसावले. महाराजांच्या या कृतीने खानाला पूर्णपणे गाफील केले ज्यामुळे आलिंगनासाठी पुढे सरसावताना महाराजांच्या हातात वाघनखे आहेत याकडे खानाचे लक्षही गेले नाही, महाराजांना आलिंगन देताच खानाने त्यांना आपल्या काखेत दाबत महाराजांवर बिचव्याचा वार केला. त्याबरोबर महाराजांनी पूर्ण शक्तीनिशी खानाच्या पोटात वाघनखे खुपसून त्याचा कोथळा बाहेर काढत त्याच्या मिठीतून स्वतःची सुटका करवून घेतली. ‘दगा दगा’ करत खान आक्रोश करू लागला त्याबरोबर खानाचा अंगरक्षक सय्यद बंडा पुढे सरसावला आणि त्याने महाराजांवर वार केला. तो वार जीवा महालाने स्वतःवर घेऊन महाराजांचा मार्ग मोकळा केला. जखमी खानाने पालखीत स्वार होऊन भोईंना तिथून निघण्यास सांगितले. तत्क्षणी संभाजी कावजीने भोईंचे पाय छाटले आणि खानाचे शीर धडावेगळे केले. महाराज किल्ल्यावर परतले. किल्ल्यांवरील तोफांनी खानाच्या सैन्यावर आक्रमण केले. स्वराज्याचे सैन्य आधीच दबा धरून बसलेले होते. खानाचे सैन्य पूर्णपणे बेसावध असल्याने मावळ्यांनी केलेल्या अचानक हल्ल्यामध्ये आणि तोफांच्या आक्रमणामध्ये खानाचे सुमारे ५००० सैन्य मारले गेले, ३००० सैन्याला पकडण्यात आले. शारीरिकदृष्टीने, बळाच्या आणि सैन्य-युद्धसामग्रीच्या तुलनेत महाराजांचे सैन्य अगदीच अल्प होते मात्र महाराजांकडे असलेली प्रचंड इच्छाशक्ती, त्यांचे युद्धकौशल्य, मानसशास्त्राचा वापर, संयम, अचूक नियोजन, सैन्यावरील प्रचंड विश्वास आणि तेव्हढ्याच ताकदीचे, महाराजांवर जीव ओवाळून टाकणारे स्वराज्याचे सैन्य या महाराजांकडील जमेच्या बाजू होत्या. त्यांच्या सामर्थ्यावर महाराजांनी दहशतवादावर विजय मिळवला. ‘मरणान्ती वैराणी’ या रामायणातील उक्तीनुसार शत्रूच्या मृत्यूनंतर शत्रुत्वाचाही शेवट होतो म्हणून महाराजांनी विशालगडाच्या पायथ्याशी अफजलखानाची छोटीशी कबर बांधली. या कबरीवर प्रतिदिन दिवाबत्ती करण्यासाठी निधीचे प्रयोजन केले. किती उदात्त विचार होते महाराजांचे हे या एका कृतीतून लक्षात येते.
या छोट्याशा कबरीचा पुढे अफजलप्रेमींनी एक एकरात विस्तार केला. कबरीभोवती अनधिकृत बांधकाम करण्यात आले. कबरीला दर्ग्याचे स्वरूप दिले. लोक तिथे नवस करू लागले. अफजलखानाचे उदात्तीकरण सुरू झाले. पुढे पुढे तर प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा करण्यासही विरोध होऊ लागला. छत्रपतींच्या महाराष्ट्रात अफजलखानाच्या कबरीपुढे महाराजांचा भीमपराक्रम झाकण्याचा प्रयत्न होऊ लागला. याविरोधात हिंदुत्ववादी संघटनांनी गेली अनेक वर्षे लढा दिला, ज्याला अखेर यश आले. विद्यमान महाराष्ट्र सरकारने कबरीभोवतीच्या अनधिकृत बांधकामावर हातोडा फिरवला. अफजलखान वध हा महाराष्ट्राच्या इतिहासातील एक सोनेरी पान, ज्याचा समस्त जनतेला अभिमान वाटायला हवा; मात्र याच अफजलखानाच्या वधाचे पोस्टर लावले म्हणून २००९ साली मिरजेत दंगल उसळली. एका समाजाच्या भावना दुखावतील म्हणून तत्कालीन गृहमंत्र्यांनी अफजलखान वधाच्या पोस्टरवर अघोषित बंदी आणली. शालेय अभ्यासक्रमातील अफजलखान वधाची चित्रे काढून टाकण्यात आली. त्यानंतर ज्या ज्या ठिकाणी अफजलखान वधाचे चित्र उभारण्यात आले, पोलिसांकडून ते काढून टाकण्यास सांगण्यात आले. देवी-देवतांची मंदिरे उद्ध्वस्त करणाऱ्या, तलवारीच्या बळावर रयतेला लुटणाऱ्या अफझलखानाचा कोथळा काढून शिवरायांनी ज्या महाराष्ट्राला सुरक्षित केले त्या महाराष्ट्रातील एका समाजाच्या भावना दुखावतील म्हणून थेट इतिहासाशीच छेडछाड करण्याचा प्रयत्न करण्यात आला. काय हे दुर्दैव!!
