मनाचा गाभारा : अर्चना सरोदे
आपल्या सनातन परंपरेत असे अनेक लोक आहेत ज्यांना आपण अध्यात्माचे आधारस्तंभ मानतो, मग ते जगतगुरू शंकराचार्य असोत किंवा फकीर धर्माच्या क्षेत्रात संत कबीरदास असोत किंवा आयुर्वेदावर इतके संशोधन करणारे आपले प्राचीन ऋषी असोत, हे सर्व नर्मदा माईंच्या काठावर घडले. नर्मदा नदी पूर्णपणे विरुद्ध दिशेने, पश्चिमेकडे वाहते, जी तिला इतर नद्यांपेक्षा वेगळी करते. याची अनेक नैसर्गिक कारणे असू शकतात; परंतु जर आपण आध्यात्मिक कारणाचा विचार केला, तर आध्यात्मिक प्रवास सुरू होताच आपल्याला उलट दिशेने वाहावे लागते. जगाच्या दृष्टिकोनातून, जेव्हा आपण सांसारिक कर्म करत असतो तेव्हा सरळ मार्ग आहे; परंतु आध्यात्मिक कर्म करण्यासाठी आपल्याला अंतर्मुखी प्रवास करावा लागतो. जो उलटा मार्ग आहे. सांसारिक दृष्टिकोनातून जरी नर्मदा मय्या उलटी वाहत असली तरी आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून, नर्मदा मय्या उलट्या दिशेने वाहत नाही तर ती सरळ दिशेनेच वाहते. नर्मदा तटावर अनेक वैदिक आणि सनातन संतांनी शिवप्राप्ती केल्याचे म्हटले आहे. शास्त्रांमध्ये असेही म्हटले आहे की, नर्मदा मातेचे केवळ दर्शन केल्याने मोक्ष मिळतो. आई नर्मदेचे दर्शन घेणे हे संपूर्ण दर्शन मानले जाते. याचे प्राथमिक महत्त्व असे आहे की, परिक्रमा केल्याने आपल्याला नर्मदा मातेचे केवळ संपूर्ण दर्शनच मिळत नाही, तर मध्य प्रदेश ते गुजरात, जिथे मय्या समुद्राला मिळते, तिथे तुम्हाला संपूर्ण समृद्धी बघायला मिळेल. जेव्हा तुम्ही अशा नदीला प्रदक्षिणा घालता तेव्हा विचार करा की तुम्हाला किती फायदा होईल, तुम्हाला किती पुण्य मिळेल आणि तुम्हाला किती गोष्टी समजून घेण्याची संधी मिळेल. नर्मदा परिक्रमा करताना काही लोक एकटेच चालतात, तर काही दोघे किंवा तिघे जण मिळून चालतात. बहुतेक लोक गटांमध्ये नर्मदा परिक्रमा पूर्ण करतात, तर काही वाहनांचा वापर करून परिक्रमा करतात. परिक्रमा करताना एक प्रचलित वाक्य नेहमी ऐकायला मिळते. “एक निरंजन, दो सुखी; तीन में खटपट चार दुःखी” याचा अर्थ एकट्याने केलेली परिक्रमा तुम्हाला शांततेत साधना उपासना करत करता येते. दोघांनी केलेली परिक्रमा ही त्यातल्या त्यात शांतपणे करता येते. तिघांनी केल्यास एकमेकांचे विचार न पटल्यास तुमच्या मध्ये वादविवाद होण्याची शक्यता असते आणि चार किंवा त्यापेक्षा जास्त जण असल्यास वादविवाद होण्याची, एक दुसऱ्यांची निंदा करण्याची शक्यता असते. म्हणून शक्यतो एकट्याने किंवा दोघांनी मिळून ही परिक्रमा करावी. परिक्रमा करताना नुसतं चालणे हे ध्येय न ठेवता तिची साधना, चिंतन, ध्यान, स्वतःचा आत्मशोध या गोष्टींवर भर द्यावा.
नर्मदा परिक्रमेसाठी काही महत्त्वाचे नियम असतात. परिक्रमा उचलण्या आधी हे नियम तुम्हाला माहिती असणे गरजेचे आहे. हे नियम संत आणि ऋषींसाठी वेगळे आहेत आणि सामान्य लोकांसाठी वेगळे आहेत. त्यामुळे जर नर्मदा परिक्रमा करण्याचा विचार मनात येत असेल, तर हे नियम आधी समजून घेतले पाहिजेत.
नर्मदा परिक्रमा कधीही करता येत असली तरी ती देव उठनी एकादशीपासून सुरू करावी. बरेच लोक विजयादशमी नंतरच्या एकादशीपासूनही सुरुवात करतात. म्हणजे, ते एक महिना आधीच सुरू होतात, पण सुरुवात करण्याची योग्य वेळ देव उठणी एकादशी दरम्यान असते. चातुर्मास काळात, पावसाळ्यात चार महिने नर्मदा परिक्रमा बंद केली जाते. पावसाळ्यानंतर, देव उठनी एकादशीला नर्मदा परिक्रमा पुन्हा सुरू होते.
नर्मदा परिक्रमेला निघताना, दररोज नर्मदा मय्या मध्येच स्नान करावे. जर तुम्हाला पाणी पिण्याची इच्छा असेल, तर शक्यतो फक्त नर्मदा माईचे पाणी वापरावे. वाटेत कोणी तुम्हाला अन्न दिले, तर ते भक्तीने स्वीकारावे.
प्रवासादरम्यान कोणाशीही वाद घालू नये. कोणाशीही गप्पा मारणे किंवा निंदा करणे टाळावे. तुमच्या बोलण्यात संयम ठेवावा आणि खरे बोलावे.नर्मदा परिक्रमेदरम्यान, मय्याच्या भक्तीत मग्न राहावे आणि पुढे जात राहावे. नर्मदा परिक्रमेदरम्यान, कधीही नर्मदा मय्या ओलांडली जाणार नाही याची काळजी घ्यावी.नर्मदा नदीत बेटे बनलेल्या भागात जाणे टाळावे. गरज पडल्यास तुम्ही नर्मदा मय्याला मिळणाऱ्या उपनद्या ओलांडू शकता. हे फक्त एकदाच करावे.
चातुर्मासात परिक्रमा करू नये. नर्मदा परिक्रमेदरम्यान, केस न कापण्याचा प्रयत्न करा आणि ब्रह्मचर्य काटेकोरपणे पाळावे. नर्मदा परिक्रमेदरम्यान, परिक्रमावासी अनेक मंदिरे आणि धार्मिक स्थळे ओलांडून जातो. त्याने मंदिरे आणि धार्मिक स्थळांना भेट द्यावी आणि शक्य तितकी देव किंवा देवीची पूजा करावी. प्रत्येक परिक्रमावासीने सर्व परिस्थितीत ‘नर्मदा माई’वर अवलंबून राहण्याचा प्रयत्न करावा.
नर्मदा परिक्रमेचा मुख्य उद्देश केवळ एक साहसी आणि आध्यात्मिक प्रवास पूर्ण करणे नाही, तर आपल्या आत लपलेला कचरा साफ करणे देखील आहे. म्हणून प्रत्येक परिक्रमेवासीने खरे बोलण्याचा प्रयत्न करावा, नेहमीच मानसिक समाधान राखावे आणि सर्वांशी चांगले वागावे आणि दररोज सकाळी आणि संध्याकाळी नर्मदा मातेची पूजा, आरती करावी. परिक्रमावासीने आपल्यासोबत पैसे घेऊ नयेत. नर्मदा परिक्रमेदरम्यान त्याने इतरांकडून कोणतीही आर्थिक मदत स्वीकारू नये. त्याने नेहमीच मय्या अवलंबून राहावे. ती नेहमीच आपल्या मुलाची काळजी घेते आणि या अध्यात्मिक प्रवासात नेहमीच सर्व प्रकारच्या गरजा पूर्ण करते. नर्मदे हर... नर्मदे हर... नर्मदे हर
