आत्मज्ञान : प्राची परचुरे वैद्य
देव आहे का?” हा प्रश्न मानवजातीसमोर हजारो वर्षांपासून उभा आहे. अनेकांनी त्यावर श्रद्धेने उत्तर दिलं, तर काहींनी शंकेने. काहींनी देव मानला तो अढळ आधार म्हणून, तर काहींनी नाकारला तो अंधश्रद्धा समजून. विज्ञान, तत्त्वज्ञान, श्रद्धा आणि अनुभव यांचा मिलाफ असलेला हा प्रश्न अजूनही अनुत्तरित वाटतो.
देव म्हणजे काय?
प्रत्येक संस्कृतीनुसार देवाची व्याख्या वेगवेगळी आहे. कोणासाठी देव म्हणजे मूर्ती, कोणासाठी निसर्ग, तर कोणासाठी ऊर्जा, आत्मा किंवा एक भावना. धर्मग्रंथांमध्ये देवाला विश्वाचा सर्जक, पालक आणि संहारक मानलं गेलं आहे.
पण मूलभूतः “देव” म्हणजे असा अदृश्य, सर्वशक्तिमान अस्तित्व जो या सृष्टीचं नियंत्रण करत असतो-अशी एक सार्वत्रिक भावना आहे. देव आहे का? - श्रद्धेची बाजू : अनेक लोक देवाचं अस्तित्व त्यांच्या अनुभवातून मान्य करतात-संकटात वाचणं, मनोकामना पूर्ण होणं, उपचारांनंतर चमत्कारिक बरं होणं हे त्यांना देवाच्या अस्तित्वाची खात्री देतं.
धार्मिक शिक्षण व संस्कार : बालपणापासून आपण देव, पूजापाठ, व्रतवैकल्य यामध्ये वाढतो. त्यामुळे देवावरचा विश्वास हा आपल्या संस्कृतीचा भाग बनतो. जीवनातील अडचणींमध्ये माणूस देवाच्या नावाने धीर धरतो. तो एक मानसिक आधार बनतो.विज्ञानाच्या दृष्टिकोनातून पाहिले, तर विज्ञान हा अनुभवांपेक्षा निरीक्षण व प्रयोगावर आधारित असतो. आजवर कोणत्याही वैज्ञानिक प्रयोगाने “देव” असल्याचं स्पष्ट सिद्ध केलेलं नाही.पृथ्वीचं निर्माण, आपली उत्क्रांती, आपत्तींचं कारण-हे सारे विज्ञान स्पष्ट करतं. देवाची गरज त्यात वाटत नाही.
अनेक वैज्ञानिक व तत्त्वज्ञ देवाचं अस्तित्व नाकारतात. त्यांना वाटतं की देव ही मानवाने निर्माण केलेली संकल्पना आहे. भीती, अज्ञान किंवा सत्ता यामुळे घडलेली गोष्ट योग्यप्रकारे होईलच असे नाही.भारतीय तत्त्वज्ञानात ब्रह्म, आत्मा, परमेश्वर अशा संकल्पनांमधून देव सांगितला जातो. बौद्ध धर्मात देव नाही, पण आत्मशुद्धीचा मार्ग आहे.
पाश्चिमात्य तत्त्वज्ञानातही “देव” ही संकल्पना प्रश्नांची उत्तरं शोधण्यासाठी वापरली गेली आहे. काही विचारवंतांनी तो स्वीकारला, तर काहींनी नाकारला. अनेकजण देवाला मूर्तीपेक्षा एक अदृश्यऊर्जा मानतात-जी सकारात्मकतेतून जाणवते.
उदा. प्रेम, माया, करुणा, समर्पण, त्याग-हे गुण कोणत्याही देवासारखेच भासतात. म्हणून काहींना वाटतं की देव म्हणजे भावनेचा उच्चतम स्तर आहे.जर देवावर विश्वास ठेवला, तर माणूस चांगले कर्म करतो. कारण त्याला वाटतं की कोणीतरी पाहत आहे. त्यामुळे चुकीची गोष्ट आपल्या हातून घडत नाही.
●धर्म, संस्कृती, सण यामागे एकत्रित समाज जीवनाचं ध्येय असतं आणि त्यात देवाला केंद्रस्थानी ठेवण्यात आलं आहे. काहींना मात्र वाटतं की देवावर अंधविश्वास वाढतो आणि त्यामुळे अज्ञान, भीती व गुलामगिरी निर्माण होते. “देव आहे का?” या प्रश्नाचं उत्तर प्रत्येकाच्या अनुभवात, श्रद्धेत किंवा शंकेत दडलेलं आहे. काहींना देव सापडतो मंदिरात, काहींना संकटात, तर काहींना मदत करणाऱ्या माणसात. महत्त्वाचं म्हणजे, आपण एकमेकांच्या श्रद्धेचा आदर ठेवून, प्रश्न विचारायची मोकळीकही राखली पाहिजे. शेवटी, देव असो वा नसो-माणुसकी, करुणा, प्रेम आणि सत्य हाच खरा “दैवत्वाचा” मार्ग आहे.
