मुंबई: दिवाळी पाडवा किंवा बलिप्रतिपदा हा हिंदू धर्मातील अत्यंत महत्त्वाचा आणि उत्साहाचा दिवस आहे. दिवाळीच्या सणातील हा तिसरा किंवा चौथा दिवस असतो (अमावस्येच्या दुसऱ्या दिवशी, म्हणजेच कार्तिक शुद्ध प्रतिपदेला). हा दिवस प्रामुख्याने पती-पत्नीच्या नात्यातील प्रेम आणि आदर तसेच दैत्यराज बळी यांच्यावर भगवंताने मिळवलेला विजय यांसाठी ओळखला जातो.
राजा बळी आणि वामनावतार
हा दिवस बलिप्रतिपदा म्हणून ओळखला जातो, कारण या दिवशी भगवान विष्णूंनी वामनाचा (खुजा) अवतार घेऊन दैत्यराज बळी याला हरवले होते.
कथा: दैत्यराज बळी हा अतिशय दानशूर आणि पराक्रमी होता, पण त्याच्या वाढत्या शक्तीमुळे देवतांमध्ये भय निर्माण झाले. बळीने यज्ञात तीन पाऊले जमीन दान करण्याचे वचन देताच, वामनाने विशाल रूप धारण करून एका पावलाने स्वर्ग आणि दुसऱ्या पावलाने पृथ्वी व्यापली. तिसरे पाऊल ठेवण्यासाठी जागा नसल्याने, बळीने आपले मस्तक पुढे केले. भगवंताने बळीला पाताळात ढकलले, पण त्याच्या दानशूरतेमुळे त्याला विशेष वरदान दिले. या दिवशी बळी राजा पृथ्वीवर येऊन लोकांना भेटतो, अशी समजूत आहे. हा दिवस सत्य आणि न्यायाच्या विजयाचे प्रतीक आहे.
श्रीकृष्ण आणि गोवर्धन पूजा
याच दिवशी उत्तर भारतात गोवर्धन पूजा करण्याची परंपरा आहे.
कथा: भगवान श्रीकृष्णाने इंद्राचा अहंकार मोडून काढण्यासाठी गोकुळातील लोकांना इंद्राऐवजी गोवर्धन पर्वताची पूजा करण्यास सांगितले. इंद्राने क्रोधीत होऊन प्रचंड पाऊस पाडला तेव्हा श्रीकृष्णाने गोवर्धन पर्वत आपल्या करंगळीवर उचलून गोकुळातील लोकांचे रक्षण केले.
महत्त्व: ही कथा निसर्गाप्रती कृतज्ञता आणि सामुदायिक शक्ती दर्शवते.
पाडवा साजरा करण्याची पद्धत (पती-पत्नीचा सण)
महाराष्ट्रात पाडवा हा सण पती-पत्नीच्या नात्यातील प्रेम, आदर आणि समर्पण व्यक्त करण्यासाठी खास ओळखला जातो.
या दिवशी पहाटे अभ्यंग स्नान करून नवीन वस्त्रे परिधान करण्याची प्रथा आहे. पत्नी आपल्या पतीला चांदीच्या किंवा सोन्याच्या दिव्यातून तयार केलेल्या दिव्यांनी ओवाळते. पतीच्या दीर्घायुष्यासाठी आणि निरोगी आयुष्यासाठी ही प्रार्थना असते. ओवाळल्यानंतर पती आपल्या पत्नीला प्रेमाचे प्रतीक म्हणून भेटवस्तू (उपहार) देतो. याला 'पाडवा भेट' म्हणतात. यामुळे पती-पत्नीच्या नात्यातील स्नेह वाढतो.
काही ठिकाणी या दिवशी विविध पदार्थांचे (विशेषतः भाज्यांचे) गोवर्धन पर्वताच्या आकाराचे प्रतीक बनवून देवाला अर्पण करण्याची पद्धत आहे.
पाडव्याचे आर्थिक आणि व्यापारी महत्त्व
पाडव्याच्या दिवसाला 'साडेतीन मुहूर्तांपैकी एक' मानले जाते. यामुळे, या दिवसाला आर्थिक आणि व्यापारी दृष्ट्याही मोठे महत्त्व आहे.
कोणतेही नवीन काम, मोठा व्यवहार किंवा खरेदी करण्यासाठी हा दिवस अत्यंत शुभ मानला जातो. पंचांग न पाहता या दिवशी कोणतेही शुभकार्य करता येते. अनेक व्यापारी आणि व्यावसायिक या दिवसापासून नवीन वर्षाची (विक्रम संवत) सुरुवात करतात. ते त्यांच्या नव्या वह्या (उदा. चोपडीपूजन) सुरू करतात आणि लक्ष्मी-कुबेराची पूजा करून पुढील वर्षात भरभराट होण्याची प्रार्थना करतात.
सोने, नवीन वाहने, घरगुती वस्तू आणि भूखंडांसारखी मोठी खरेदी करण्यासाठी हा दिवस शुभ मानला जातो.
