स्त्री आरोग्य : डॉ. स्नेहल पाटील
गर्भावस्था ही प्रत्येक स्त्रीच्या आयुष्यातील अत्यंत महत्त्वाची अवस्था असते. या काळात आईच्या आरोग्याचा थेट परिणाम गर्भाच्या वाढीवर आणि भविष्यातील आरोग्यावर होतो. आजच्या आधुनिक जीवनशैलीमुळे स्त्रियांमध्ये स्थूलतेचे प्रमाण झपाट्याने वाढत आहे. अशा वेळी ‘मातृ स्थूलता’ ही गर्भधारणेतील एक गंभीर आरोग्य समस्या बनली आहे. मातृ स्थूलता म्हणजे काय? स्त्रीचा बॉडी मास इंडेक्स (बीएमआय) जर ३० किग्रॅ/मी किंवा त्यापेक्षा अधिक असेल तर तिला स्थूल मानले जाते. बीएमआय २५-२९.९ = जादा वजन (ओव्हरवेट) बीएमआय ≥ ३० = स्थूलता
गर्भावस्थेदरम्यान ही स्थूलता आई आणि बाळ दोघांसाठीही अनेक गुंतागुंत निर्माण करू शकते. मातृ स्थूलतेची कारणे :
१. अस्वस्थ आहार : जास्त प्रमाणात तेलकट, साखरयुक्त आणि प्रक्रिया केलेले अन्न सेवन. २. शारीरिक हालचालींचा अभाव : लांब वेळ बसून राहणे, व्यायामाचा अभाव. ३. हार्मोनल असंतुलन : विशेषतः पॉलीसिस्टिक ओव्हेरियन सिंड्रोम (पीसीओएस) असलेल्या महिलांमध्ये वजन वाढणे. ४. अानुवंशिक कारणे : कुटुंबात स्थूलतेचा इतिहास असणे. ५. गर्भधारणेपूर्व वजन नियंत्रण न ठेवणे.
गर्भावस्थेवरील परिणाम :
१. गर्भधारणेच्या सुरुवातीच्या काळात : स्थूल महिलांमध्ये ओव्हुलेशनमध्ये अडथळा येतो, त्यामुळे गर्भधारणा होण्यात विलंब होऊ शकतो. गर्भधारणा झाल्यानंतर गर्भपाताचा धोका सामान्य स्त्रियांपेक्षा जास्त असतो. जुळी किंवा बहुगर्भधारणा होण्याची शक्यता थोडी वाढते, विशेषतः उपचारांनी गर्भधारणा झाल्यास.
२. गर्भावस्थेदरम्यान : गर्भावधीत उच्च रक्तदाब आणि प्री-एक्लॅम्पसिया होण्याचा धोका वाढतो. गर्भावधी मधुमेह होण्याची शक्यता स्थूल स्त्रियांमध्ये दुपटीहून अधिक असते. अतिरिक्त वजनामुळे पाठदुखी, सूज, दम लागणे यांसारख्या त्रासांचा सामना करावा लागतो. अल्ट्रासोनोग्राफीमध्ये अडचणी निर्माण होतात कारण चरबीमुळे गर्भाचे अवयव नीट दिसत नाहीत. अम्निओटिक फ्लुइड जास्त किंवा कमी होण्याचा धोका. गर्भाच्या वाढीतील विकार — काही वेळा गर्भाचे वजन जास्त किंवा कमी राहते.
३. प्रसूतीदरम्यान : नॉर्मल डिलेव्हरीची शक्यता कमी होते, कारण गर्भ मोठा असल्यास प्रसूती अडथळलेली राहते. सिझेरियन सेक्शन (सी-सेक्शन)ची शक्यता वाढते. भूल (अॅनेस्थेिशया) देताना अडचणी येतात, विशेषतः स्पाइनल अॅनेस्थेशिया देताना. प्रसूतीनंतर रक्तस्राव होण्याची शक्यता जास्त. जखम भरून येण्यास वेळ लागतो आणि संक्रमणाचा धोका वाढतो.
४. बाळावर होणारे परिणाम : मॅक्रोसोमिया (जड बाळ) : जन्मावेळी वजन ४ किलोपेक्षा जास्त असलेले बाळ जन्माला येऊ शकते. जन्मावेळी श्वसनाच्या अडचणी जन्मजात विकृती – विशेषतः न्यूरल ट्यूब डिफेक्ट्स, हृदयविकार इत्यादींचा धोका वाढतो. स्टीलबर्थ किंवा नवजात मृत्यूची शक्यता थोडी वाढते. अशा बाळांना लहान वयातच लठ्ठपणा, मधुमेह आणि हृदयरोगांचा धोका वाढतो. गर्भधारणेपूर्व आणि गर्भावस्थेदरम्यान काळजी :
१. गर्भधारणेपूर्व काळजी : वजन योग्य पातळीवर आणणे — बीएमआय १८.५ ते २४.९ या श्रेणीत ठेवणे. नियमित व्यायाम आणि संतुलित आहार. मधुमेह, थायरॉईड, बीपी अशा आजारांचे नियंत्रण. डॉक्टरांच्या सल्ल्याने फॉलिक अॅसिड पूरक आहार सुरू करणे.
२. गर्भावस्थेदरम्यान : वजनवाढीवर नियंत्रण ठेवणे (साधारणतः ७ –११.५ किलोपर्यंत) साखर आणि चरबीयुक्त अन्नाचे प्रमाण कमी ठेवणे. नियमित चालणे, योग किंवा प्रसूतीपूर्व व्यायाम करणे. ब्लड शुगर आणि ब्लड प्रेशर तपासणी नियमित करणे. अल्ट्रासोनोग्राफी आणि गर्भाच्या वाढीचे निरीक्षण वेळोवेळी करणे.
३. प्रसूतीनंतर : स्तनपानामुळे नैसर्गिक वजन घटते, त्यामुळे ते प्रोत्साहित करणे. संतुलित आहार आणि हलका व्यायाम सुरू ठेवणे. पुढील गर्भधारणा नियोजित करताना वजन नियंत्रणावर भर देणे.
निष्कर्ष : मातृ स्थूलता ही केवळ वजनाची समस्या नसून ती आई आणि गर्भ दोघांच्या आरोग्यावर दीर्घकालीन परिणाम करणारी अवस्था आहे. योग्य आहार, नियमित व्यायाम, वैद्यकीय सल्ला आणि आत्मनियंत्रण यांच्याद्वारे ही समस्या मोठ्या प्रमाणात टाळता येऊ शकते.एक स्वस्थ आईचं पोट हेच स्वस्थ बाळाचं घर असतं — म्हणून गर्भधारणेपूर्व आणि गर्भावस्थेदरम्यान “संतुलित वजन, संतुलित जीवनशैली आणि नियमित वैद्यकीय तपासणी” या त्रिसूत्रीचा अवलंब करणे अत्यावश्यक आहे.
