नोबेलचाही राहिला सन्मान

नोबेल शांतता पुरस्कार जाहीर झाला आणि अमेरिकेचे अध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांचे स्वप्न ‘चकनाचूर’ झाले. नोबेल शांतता पुरस्काराच्या मागे लागून त्यांनी प्रत्यक्षात कधीही न घडलेली किंवा युद्ध थांबवण्याकामी त्यांचा निर्णायक हातभार न लाभलेली युद्धेही थांबवण्याचे श्रेय घेतले. भारत आणि पाकिस्तानमधील युद्धबंदीसाठी त्यांनी चाळीस वेळा स्वतःच्या पाठीवर थाप मारून घेतली. मारिया कोरिना मचाडो यांना नोबेल शांतता पुरस्कार मिळाला, तेव्हा त्यांनी जाहीर केले, की त्यांनी स्वतःसाठी कधीही तो मागितला नव्हता. आता ‘व्हाईट हाऊस’ने ट्रम्प यांना नोबेल शांतता पुरस्कार जाहीर न झाल्याने नोबेल निवड समितीवर टीका केली आणि ट्रम्प यांच्या योगदानाकडे दुर्लक्ष केल्याचा आरोप केला. ट्रम्प विविध अप्रमाणित दाव्यांच्या आधारे हा पुरस्कार मिळवण्याचा प्रयत्न करत होते. ज्यात भारत आणि पाकिस्तानमधील तणाव कमी करण्याचा दावादेखील समाविष्ट होता. याउलट, पुरस्कार मिळाल्यानंतरही व्हेनेझुएलाच्या मारिया कोरिना मचाडो यांनी आपला पुरस्कार ट्रम्प यांना समर्पित केला. त्यांनी सांगितले, की हा पुरस्कार स्वातंत्र्याच्या लढाईत एकत्र उभ्या असलेल्या सर्व व्हेनेझुएलाच्या लोकांच्या संघर्षाची ओळख आहे. त्यांच्या सर्वोत्तम प्रयत्नांनंतरही नोबेल शांतता पुरस्कार न मिळाल्याने दुःखी झालेल्या ट्रम्प यांना मचाडो यांच्या ताज्या विधानातून काही दिलासा मिळाला. किंबहुना, मचाडो यांच्याच विधानाचा संदर्भ देऊन आपणच नोबेल पुरस्कारासाठी किती योग्य होतो, हे सांगायला त्यांनी सुरुवात केली.

ट्रम्प यांनी नोबेल शांतता पुरस्कार जिंकण्यासाठी पुस्तकातील प्रत्येक युक्ती वापरून पाहिली. त्यांनी जगभरातील आठ युद्धे थांबवल्याचा दावा वारंवार केला. तथापि, ट्रम्प यांच्या व्यतिरिक्त, नोबेल समितीने ३३८ व्यक्ती आणि संघटनांना शांतता पुरस्कारासाठी नामांकित केले. पुरस्कार निवड समिती नार्वेची असल्याने आता ट्रम्प नार्वेवर काही आर्थिक निर्बंध लादतात का, हे पाहावे लागेल! मचाडो यांना नोबेल शांतता पुरस्कार देण्याचा निर्णय घेताना व्हेनेझुएलाच्या लोकांच्या लोकशाही हक्कांना प्रोत्साहन देण्यासाठी आणि देशाला न्याय्य आणि शांततापूर्ण पद्धतीने हुकूमशाहीतून लोकशाहीकडे वळवण्यासाठी केलेल्या अथक प्रयत्नांचा हा गौरव आहे, असे निवड समितीने जाहीर केले. मचाडो यांनी एका ‘सोशल मीडिया’ पोस्टमध्ये म्हटले आहे, की मी हा पुरस्कार व्हेनेझुएलाच्या अत्याचारित लोकांना आणि आमच्या प्रयत्नांना निर्णायक पाठिंबा देणाऱ्या राष्ट्रपती ट्रम्प यांना समर्पित करते. हा सन्मान स्वातंत्र्याच्या लढाईत एकत्र उभे राहिलेल्या सर्व व्हेनेझुएलाच्या संघर्षाला ओळखतो. आम्हाला आमचे अंतिम ध्येय, स्वातंत्र्य गाठण्यासाठी बळ देते. आज आम्ही विजयाच्या उंबरठ्यावर आहोत आणि आता ट्रम्प, अमेरिकन लोक, लॅटिन अमेरिकन देश आणि जगातील लोकशाही शक्तींच्या पाठिंब्याची पूर्वीपेक्षा जास्त आवश्यकता आहे. स्वातंत्र्य आणि लोकशाहीसाठी ते आमचे सर्वात मोठे आशेचे ठिकाण आहेत. दरम्यान, ट्रम्प यांना नोबेल पुरस्कार नाकारण्यात आला, तेव्हा ‘व्हाईट हाऊस’ने नोबेल समितीवर राजकारण खेळण्याचा आरोप केला.

‘व्हाईट हाऊस’चे ‘कम्युनिकेशन्स डायरेक्टर’ स्टीवन च्युंग यांनी एका पोस्टमध्ये म्हटले होते, की ट्रम्प शांतता करार करत राहतील आणि जीव वाचवण्यासाठी युद्धे संपवत राहतील. त्यांच्याकडे मानवतेचे हृदय आहे आणि त्यांच्यासारखा कोणीही त्यांच्या इच्छेच्या बळावर पर्वत हलवू शकणार नाही. नोबेल समितीने सिद्ध केले, की ते शांततेपेक्षा राजकारणाला प्राधान्य देतात. नोबेल शांतता पुरस्काराची घोषणा करताना समितीने म्हटले आहे, की २०२५ चा नोबेल शांतता पुरस्कार शांततेच्या एका धाडसी चॅम्पियनला दिला जातो, जो वाढत्या अंधारात लोकशाहीची ज्योत तेवत ठेवतो. व्हेनेझुएलाच्या ‘आयर्न लेडी’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या मचाडो या एक राजकीय नेत्या आणि कार्यकर्त्या आहेत. त्यांनी २०१३ मध्ये व्हेंटे व्हेनेझुएला पक्षाच्या राष्ट्रीय समन्वयकची भूमिका निभावली. त्या राष्ट्रीय असेंब्लीच्या माजी सदस्य आहेत. त्यांनी मुक्त निवडणुकांना प्रोत्साहन देणारा नागरी समाज गट सुमाते आणि लोकशाही बदलाचा पुरस्कार करणारा सोयाव्हेनेझुएला यांची युती घडवून आणण्यास मदत केली. मानवी हक्कांच्या उल्लंघनाची निंदा केल्यानंतर त्यांना २०१४ मध्ये पक्षातून काढून टाकण्यात आले. त्यांच्यावर देशद्रोह आणि कट रचणे, प्रवासबंदी आणि राजकीय अपात्रतेचे आरोप आहेत. मचाडो यांनी व्हेनेझुएलाच्या तेल उद्योगाचे खासगीकरण करण्यासाठी, आंतरराष्ट्रीय वित्तीय संस्थांशी पुन्हा संपर्क साधण्यासाठी आणि अर्थव्यवस्थेची पुनर्बांधणी करण्यासाठी काम केले आहे. त्यांनी ‘युनिव्हर्सिडॅड कॅटोलिका आंद्रेस बेलो’ येथून तांत्रिक अभियांत्रिकीची पदवी घेतली आहे.

आता साहित्यातील नोबल पुरस्काराकडे वळू या. ‘मास्टर ऑफ द एपोकॅलिप्स’ म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या लेखकाला २०२५ चा साहित्यातील नोबेल पुरस्कार देण्यात आला. स्वीडिश अकादमीने हंगेरियन लेखक लास्झलो क्रॅस्नाहोरकाई यांची त्यांच्या दूरदर्शी लेखनाबद्दल या पुरस्कारासाठी निवड केली आहे. ७१ वर्षीय कादंबरीकार आणि पटकथालेखक असलेल्या लास्झलो क्रॅस्नाहोरकाई यांनी अनेक पुरस्कार जिंकले आहेत. फ्रांझ काफ्का, फ्योदोर दोस्तोव्हस्की आणि हर्मन मेलव्हिलसारख्या महान लेखकांशी तुलना केली असता, त्यांच्या कथा ‘आयर्न कर्टन’ युगाच्या पतनापूर्वीचे तसेच नंतरचे हंगेरीमधील अत्याचारित जीवन प्रतिबिंबित करतात. त्यांना १९८५ मध्ये ‘सॅटांटांगो’ या कादंबरीद्वारे ओळख मिळाली, जी २०१२ मध्ये जॉर्ज सिर्टेस यांनी इंग्रजीत अनुवादित केली. ही कथा साम्यवादाच्या पतनाच्या पूर्वसंध्येला एका सामूहिक शेतातील निराधार रहिवाशांच्या गटाभोवती फिरते, जे एका चमत्काराची वाट पाहत असतात.

क्रॅस्नाहोरकाई यांनी चित्रपटनिर्मात्या बेला तार यांच्याशी सहकार्य करून त्यांची कामे चित्रपटासाठी रूपांतरित केली आहे. ‘द मेलान्कोली ऑफ रेझिस्टन्स’ या दुसऱ्या पुस्तकामुळे त्यांना उत्तर-आधुनिक दूरदर्शी म्हणून गौरवले जाऊ लागले. हे पुस्तक १९८९ मध्ये बर्लिन भिंत पडण्याच्या सुमारास हंगेरियन भाषेत प्रकाशित झाले आणि १९९८ मध्ये त्याचे इंग्रजीत भाषांतर झाले. त्यांच्या ‘द मेलान्कोली’ या कथेमध्ये एक सर्कस एका महाकाय व्हेल मृतदेहासह एका शहरात येते आणि त्यानंतर भयानक घटना घडतात, त्याचे वर्णन आहे. क्रॅस्नाहोरकाई यांच्या कामाचे वर्णन ‘लाव्हासारख्या संथ कथेचा प्रवाह, एका विशाल काळ्या नदीसारखे’ अशा शब्दांमध्ये करण्यात आले आहे. २००० च्या दशकाच्या सुरुवातीला क्रॅस्नाहोरकाईंना चीन आणि जपानमधील प्रवासाने प्रभावित केले. त्यांची ‘सेइओबो देअर बिलो’ ही चिंतनशील कादंबरी त्यावरच बेतली आहे. त्यांच्या कामाची व्याप्ती साहित्यिक दिग्गजांना दिलेल्या श्रद्धांजलीतून स्पष्ट होते. ते म्हणतात, ‘कला ही मानवतेच्या पराभवाच्या भावनेला दिलेली असाधारण प्रतिक्रिया आहे, जी आपले नशीब आहे.’

२०२५ चे शरीरक्रिया विज्ञान किंवा वैद्यकशास्त्रातील नोबेल पारितोषिक अशा शोधांना मान्यता देते, ज्यांनी ऑटोइम्यून नियमनाची वैज्ञानिक समज बदलली. आज संशोधक या विकारांचे अनुवांशिक, आण्विक आणि पर्यावरणीय निर्धारक शोधत आहेत, ज्यामुळे लवकर निदान आणि लक्ष्यित हस्तक्षेपांचा मार्ग मोकळा झाला आहे. या प्रगतीचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे मेरी ब्रुंको, फ्रेड रॅम्सडेल आणि शिमोन साकागुची यांचे संशोधन. त्यांनी नियामक टी-पेशी (ट्रेग्स) आणि ट्रान्सक्रिप्शन फॅक्टर ३ ची भूमिका स्थापित केली. १९९० च्या दशकात इम्युनोलॉजिस्टनी स्वयं-प्रतिक्रियाशील टी-पेशी नष्ट करण्याची व्याख्या केली होती, तरीही निरोगी व्यक्तींमध्ये ही प्रक्रिया अज्ञात आहे. टी-पेशींची स्थिरता स्पष्ट करता आली नाही. साकागुची यांनी गृहीत धरले, की पेशींच्या परिघामध्ये एक अतिरिक्त यंत्रणा कार्यरत असावी. त्यांच्या टीमने सीडी ४ टी पेशींचा एक उपसंच शोधला, ज्या उंदरांमधून काढून टाकल्यास अनेक स्वयंप्रतिकार विकार निर्माण करतात. या पेशी पुन्हा रुजू केल्याने रोग रोखला गेला. त्यानंतर, सेलटेक कायरोसायन्स येथे काम करणारे ब्रुंको आणि रॅम्सडेल यांनी निरीक्षण केले, की यामुळे नर स्कर्फी उंदरांमध्ये गंभीर बहुअवयव स्वयंप्रतिकारशक्ती विकसित होते, पण जन्माच्या काही आठवड्यांमध्येच त्यांचा मृत्यू झाला. ते उत्परिवर्तन एक्स गुणसूत्रापर्यंत मर्यादित करण्यात सक्षम झाले आणि पूर्वी अज्ञात जनुक कापणारा डीएनए अंतर्भूतता ओळखू शकले. त्यांनी त्याचे नाव ‘३’ ठेवले. त्यांनी काढलेल्या निष्कर्षांनी स्थापित केले, की स्व-सहिष्णुता आण्विक बदलांवर अवलंबून असते.

- प्रा. नंदकुमार काळे