भारताने मानव उड्डाणक्षेत्रात पाऊल ठेवण्याचा निर्धार केला असून त्याचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणून ‘व्योममित्र’ उदयाला येत आहे. हा एक ह्युमनॉइड (अर्धमानवी) रोबो असून इस्रोच्या गगनयान प्रकल्पासोबत प्रयोगात्मक पथ दाखवेल. मानवाच्या स्वरूपात यंत्र बनवण्याची मानवाची इच्छा ‘रोबोटिक मित्र’ किंवा ‘कृत्रिम शरीर’ ही कल्पना आणि मानवामधील दरी येत्या काळात कमी होणार आहे. त्या प्रक्रियेची ही एक नांदी आहे.
भारताने आपल्या अवकाशप्रवेश यात्रा क्षेत्रात महत्त्वाची पावले उचलली आहेत. चंद्रयान, मंगलयान, इतर उपग्रह प्रक्षेपण आणि पृथ्वी निरीक्षण मोहिमा यातील यशस्वी उपक्रमांनी इस्रोने जगातील मान्यता मिळवली आहे. पुढे, भारताने मानव उड्डाण क्षेत्रात पाऊल ठेवण्याचे निर्धार केले आहे आणि त्याचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणून उदयाला येत आहे ‘व्योममित्र’, एक ह्यूमैनॉइड (अर्धमानवी) रोबो, जो इस्रोच्या गगनयान प्रकल्पासोबत प्रयोगात्मक पथ दाखवेल. मानवाची यंत्रांना मानवाच्या स्वरूपात साकारण्याची इच्छा खूप जुनी आहे. ‘रोबोटिक मित्र’, ‘सह-यंत्र’ किंवा ‘कृत्रिम शरीर’ या कल्पना विज्ञान कथेतील अनेक प्रसंगांमध्ये दिसतात. यंत्रमानव आणि मानवामधील दरी आगामी शतकात कमी कमी होणार आहे. त्याच प्रक्रियेची ही एक नांदी समजायला हरकत नाही. आर्टिफिशिअल इंटेलिजन्स’ हे तंत्रज्ञान पुढील वीस वर्षांमध्ये जगाचे चित्रच बदलून टाकणार आहे. या यंत्राचा मेंदू कृत्रिम असला तरी काही दशकांमध्ये तो मानवी मेंदूइतका विचार करून आपले आपण निर्णय घेऊ शकेल आणि त्यापुढील पायरी म्हणजे ‘आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स’. या तंत्राचा अवलंब करून तो कदाचित आपल्या काही पायऱ्या पुढेही जाऊ शकेल. सौदी अरेबियाने २०१७ मध्ये ‘सोफिया’ या यंत्रयुवतीला आपल्या देशाचे नागरिकत्व बहाल केले होते. हा एक ऐतिहासिक आणि अनोखा निर्णय होता, कारण ही जगातील पहिली यंत्रयुवती ठरली, जिला एखाद्या देशाचे अधिकृत नागरिकत्व देण्यात आले होते. सोफियाला दिले गेलेले नागरिकत्व हे प्रातिनिधिक आणि प्रतिकात्मक स्वरूपाचे होते. त्यातून सौदी अरेबियाने आपला भविष्याभिमुख, तंत्रस्नेही चेहरा दाखवण्याचा प्रयत्न केला होता.
‘व्योममित्र’चा उपयोग असाच एक क्रांतिकारी निर्णय ठरेल. ‘व्योममित्र’मध्ये ‘व्योम’ म्हणजे आकाश किंवा अंतराळ आणि ‘मित्र’ म्हणजे मैत्रीपूर्ण सहकारी. म्हणजेच, हे नाव अंतराळातील मानवी मित्र अशा अर्थाने आहे. इस्रोने मूळ भारतीय नाव देऊन आपल्या तंत्रज्ञानाचा देशाभिमान जपला आहे. पूर्वी अनेक देशांनी प्रयोगात्मक प्राण्यांचा उपयोग केला (उदा. उड्डाणापूर्वी माकड, कुत्रे इत्यादी) परंतु भारताने त्या पद्धतीऐवजी, मानवाच्या गुणधर्मांची नक्कल करणारा रोबो वापरण्याचा निर्णय घेतला आहे. मानवाऐवजी रोबोची मदत घेतल्यामुळे मानवावर येणाऱ्या किरणोत्सर्ग, गुरुत्वहीनतेचे परिणाम, कंपन आणि दाब इत्यादी परिस्थितींचा प्रत्यक्ष अनुभव न घेता परिणाम तपासता येतो. अशा सूचना भविष्यातील मानवयुक्त मिशनसाठी खूप उपयुक्त ठरतात. म्हणूनच गगनयान मिशन आणि व्योममित्रची भूमिका समजून घेण्याची गरज आहे. ‘गगनयान’ हे इस्रोचे पहिले मानवी अंतराळ मिशन आहे. यामध्ये दोन अनमॅन्ड फ्लाइट्स (मानवहीन) आणि एक सुसज्ज मानवयुक्त फ्लाइट असे तीन टप्पे आहेत. मानवी मोहिमेपूर्वी व्योममित्रला स्पेसक्राफ्टमध्ये पाठवून, अंतराळासाठी आवश्यक सुरक्षा, उपकरण नियंत्रणे आणि अन्य मानवी आवश्यकतांची चाचणी घेण्यात येईल. त्यामुळे, मानवी अंतराळवीरांचे आरोग्य, सुरक्षा आणि यंत्रणा यांची खात्री होईल.
इस्रोच्या गगनयान मोहिमेमध्ये प्रथमच भारतीय अंतराळवीर अंतराळात पाठवले जाणार आहे. त्याआधी, सर्व यंत्रणा, सुरक्षा आणि कार्यपद्धती तपासण्यासाठी मानवीय गुणधर्म असलेल्या रोबोचा वापर केला जाणे हे ह्युमन मिशनला पूरक ठरून अंतराळात संभाव्य मानवी समस्यांचे परीक्षण करेल, विविध प्रकारची विभागणी करून वैज्ञानिक डेटा गोळा करेल आणि सुरक्षा मानकांची पडताळणी करेल. या पार्श्वभूमीवर व्योममित्रचे शारीरिक स्वरूप आणि यंत्रणा समजून घेण्यासारखे आहे. व्योममित्र पूर्णपणे मानवासारखे दिसतो, बोलतो, प्रतिक्रिया देतो, काम करतो. याला मानवाच्या चेहऱ्यासारखा चेहरा, हात, पाय, आणि पंजे आहेत. प्रमुख तांत्रिक बाबी खास आहेत. व्योममित्र चेहऱ्यावरील भाव खऱ्या मानवासारखे ठेवू शकतो. तो हिंदी आणि इंग्रजी भाषेत संवाद साधू शकतो. हात हलवू शकतो, बटणे दाबू शकतो, लिव्हर खेचू शकतो, उपकरणांचे संचालन करू शकतो. त्याला टेम्परेचर, प्रेशर, गॅस लेवल मॉनिटरिंगसाठी सेन्सर्स लावण्यात आले आहे. त्याच्या कार्यप्रणालीला आर्टिफिशियल इंटेलिजन्सची जोड देण्यात आली आहे. विविध परिस्थितींमध्ये निर्णय घेण्याची क्षमता त्याच्या ठायी आहे. संवाद साधण्यासाठी आणि निदर्शनासाठी त्याच्याकडे नियंत्रित सॉफ्टवेअर आहे. व्योममित्रची कर्तव्ये आणि कामांचे स्वरूप स्पष्ट आहे. तो विविध उपकरणांचे संचालन करू शकतो. केबिनमध्ये हवा, तापमान, आर्द्रता, गॅसेस इत्यादी मॉनिटर करू शकतो. ऑक्सिजन लेवल आणि वातावरणाचे प्रेशर तपासणे, सुरक्षेची खात्री करणे, डाटा गोळा करून ग्राउंड कंट्रोलला पाठवणे, संवाद साधून आदेशांची पूर्तता करणे, इमर्जन्सी सिग्नल पाठवणे, ऑटोमेटेड आणि मॅन्युअल मोडमध्ये काम करणे त्याला जमते. व्योममित्रच्या कामामध्ये आर्टिफिशियल इंटेलिजन्स आणि मशीन लर्निंगचा वापर केला जातो.
विविध सेन्सर्स त्याला वातावरणातील बदल त्वरित जाणवण्यास मदत करतात. त्यात फेशियल रिकग्नेशन, व्हॉइस रिकग्नेशन आणि डेटा अनॅलिसिस प्रणाली आहे. त्यामुळे तो गगनयानच्या अंतराळयानात निर्माण होणाऱ्या समस्या किंवा बदलांवर त्वरित आणि शास्त्रीय प्रतिक्रिया देऊ शकतो. त्याच्या पुढील अभियांत्रिकी आणि विकासातील आव्हानांचाही वेध घ्यायला हवा. हुमनॉइड रोबो तयार करणे हे तंत्रज्ञान आणि अभियांत्रिकीचे आव्हानात्मक काम आहे. व्योममित्रला अंतराळातील निम-गुरुत्व, तापमानातील बदल, रेडिएशनचा धोका, उपकरणांचे बिघाड आणि मानवी परिस्थिती जपता यावी, यासाठी वेगवेगळ्या टेक्निकल टीम्स काम करतात. फेशियल एक्स्प्रेशन्स, हॅप्टिक फीडबॅक, सेन्सर डेटा कलेक्शन, ऑटोमेटेड रिपोर्टिंग यांसाठी विविध मॉड्यूल्सचा वापर केला जातो. जगातील इतर स्पेस एजन्सीजने ह्युमनॉइड रोबो तयार केले आहेत. नासाचा रोबोनॉट स्पेसवॉक्स, उपकरण कंट्रोल यात पारंगत आहे, तर रूसी एजन्सी फेडोर भारी उपकरण ऑपरेशन, सुरक्षा यासाठी कुशल मानला जातो. भारतीय व्योममित्रचे एक विशेष स्थान आहे, कारण तो भारतीय परिस्थितीसाठी आणि भाषेसाठी सुसज्ज असे आहे. त्याचे वेगळे असे राष्ट्रीय आणि जागतिक महत्त्व आहे. भारताने स्पेस टेक्नोलॉजीमध्ये नवीन प्रवाह सादर केला आहे. व्योममित्रमुळे भारतीय स्पेस प्रोग्राम जगात एका वेगळ्या पातळीवर पोहोचला आहे. ‘गगनयान’ मिशनमधून भारताचा ‘स्वतंत्र अंतराळवीर’ पाठवण्याचा टप्पा सुरू होणार आहे. स्पेस सायन्समध्ये असा रोबो प्रगतीचे प्रतीक आहे.
इस्रोचे व्योममित्र हे तंत्रज्ञान, बुद्धिमत्ता आणि विज्ञानाचा संगम आहे. भारतीय मानवयुक्त अंतराळ मोहिमेमध्ये त्याचे योगदान अतुलनीय आहे. हा रोबो भविष्यातील अंतराळ संशोधनाला नवी दिशा देईल आणि भारतीय तंत्रज्ञानाला जागतिक उंचीवर नेईल. व्योममित्रमुळे भारताचा अंतराळवीर घरच्या तंत्रज्ञानाच्या आधाराने सुरक्षित, स्मार्ट आणि आधुनिक पद्धतीने अवकाशात जाईल, हे निश्चित आहे. व्योममित्र प्रकल्प यशस्वी झाल्यास भारताची अवकाश क्षेत्रातील स्वावलंबन आणि प्रतिस्पर्धात्मक स्थिती आणखी दृढ होईल. भविष्यातील मानवयुक्त, चंद्र आणि मंगळ मोहिमांसाठी हा एक महत्त्वाचा पाया ठरेल. रोबोटिक्स व एआय तंत्रज्ञानाच्या क्षेत्रात भारताला एक नवी दिशा मिळेल. परिणामी, हे एक लक्षवेधी आणि बहुपयोगी संशोधन ठरेल. भारतीय शास्त्रज्ञांसाठी हा एक खास प्रकल्प आहे. एखाद्या रोबोने इतकी महत्त्वाची जबाबदारी पेलणे हा भारताचाच बहुमान आहे.
- डॉ. दीपक शिकारपूर
