आजच्या वेगवान आणि तणावपूर्ण जीवनात, आपण अनेकदा आपल्या शारीरिक आरोग्याला सर्वोच्च प्राधान्य देतो. नियमित व्यायाम, संतुलित आहार आणि डॉक्टरांच्या तपासणीसाठी वेळ काढतो; परंतु या धावपळीत आपण आपल्या मानसिक आरोग्याकडे अनेकदा दुर्लक्ष करतो. मन आणि शरीर हे एकमेकांशी घट्ट जोडलेले आहेत, त्यामुळे शारीरिक आरोग्याइतकेच मानसिक आरोग्य आणि त्यासाठीचे समुपदेशन महत्त्वाचे आहे. मन आणि शरीर यांचा अतूट संबंध आहे हे आपण विसरतो. मानसिक आणि शारीरिक आरोग्य या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत.
मानसिक ताणाचा शारीरिक परिणाम खूप धोकादायक असतो. दीर्घकाळ टिकणारा तणाव, चिंता आणि नैराश्य यांचा थेट परिणाम आपल्या शरीरावर होतो. यामुळे उच्च रक्तदाब, मधुमेह, पोटाचे विकार, रोगप्रतिकारशक्ती कमी होणे आणि हृदयविकार यांचा धोका वाढतो. उदाहरणार्थ, सततच्या तणावामुळे शरीरात 'कॉर्टिसोल' नावाचे हार्मोन वाढते, जे शारीरिक आरोग्यासाठी हानिकारक ठरते. शारीरिक आरोग्याचा कळतनकळत आपल्या मानसिकतेवर प्रभाव पडत असतो तर चांगले शारीरिक आरोग्य मानसिकतेला सकारात्मकता देते. नियमित व्यायाम केल्याने एंडोर्फिन नावाचे आनंदी रसायन तयार होते, ज्यामुळे तणाव कमी होतो आणि मनःस्थिती सुधारते. जेव्हा मन स्वस्थ असते, तेव्हा शरीरही अधिक कार्यक्षमतेने काम करते. त्यामुळे, जेव्हा आपल्याला शारीरिक समस्या जाणवते, तेव्हा आपण जसे डॉक्टरकडे जातो, तसेच मानसिक अस्वस्थता जाणवल्यास समुपदेशकाकडे जाणे आवश्यक आहे.
समुपदेशन म्हणजे एक प्रशिक्षित व्यावसायिक आणि संबंधित व्यक्ती यांच्यामध्ये होणारा एक सुरक्षित, गोपनीय आणि हेतुपूर्वक संवाद. यामध्ये समुपदेशक कोणत्याही प्रकारचा 'निर्णय' न देता, व्यक्तीला त्याच्या समस्या, भावना आणि विचार समजून घेण्यास मदत करतो. याला 'टॉक थेरपी' असेही म्हणतात. मानसिक आरोग्यासाठी समुपदेशन का आवश्यक आहे? हे जाणून घेणे गरजेचे आहे. समुपदेशनामुळे व्यक्तीला त्याच्या समस्यांच्या मूळ कारणांचा शोध घेता येतो. केवळ लक्षणांवर उपचार करण्याऐवजी, समुपदेशक जीवनातील सखोल संघर्ष आणि अनुभवांना समजून घेण्यास मदत करतो. भावनांची योग्य हाताळणी होते जसे की अनेकदा आपल्याला आपल्या भावना व्यक्त करता येत नाहीत किंवा त्या कशा हाताळायच्या हे समजत नाही. समुपदेशन या भावनांना मोकळी वाट करून देण्यासाठी एक सुरक्षित जागा पुरवते आणि भावनांना विधायक मार्गाने हाताळण्याचे कौशल्ये शिकवते. नकारात्मक विचारांवर नियंत्रण आणण्यासाठी समुपदेशन मदत करते.
कॉग्निटिव्ह बिहेवियरल थेरपीसारख्या समुपदेशनाच्या तंत्रांमुळे नकारात्मक विचार पद्धती ओळखता येतात आणि त्या बदलण्यास मदत होते, यामुळे आत्मविश्वास वाढतो आणि जीवनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन सकारात्मक होतो. नातेसंबंधात सुधारणा करण्यासाठी व्यक्ती पुढाकार घ्यायला लागते. कुटुंब, जोडीदार किंवा कामाच्या ठिकाणी असलेले तणावपूर्ण नातेसंबंधांवर समुपदेशनामुळे सकारात्मक परिणाम होतो. चांगले संवाद कौशल्य आणि संघर्ष निवारणाचे मार्ग शिकायला मिळतात. आत्म-जागरूकता आणि वैयक्तिक विकास करणे म्हणजेच समुपदेशन व्यक्तीला स्वतःची क्षमता, मर्यादा आणि ध्येये अधिक स्पष्टपणे समजून घेण्यास मदत करते. यामुळे आत्म-जागरूकता वाढते आणि वैयक्तिक प्रगती साधता येते. संकटांचा सामना करण्याची क्षमता येणे जसे जीवनातील मोठे बदल, नुकसान यांसारख्या संकटांच्या वेळी समुपदेशन एक आधार म्हणून काम करते, यामुळे व्यक्ती संकटातून लवकर बाहेर पडू शकते.
शारीरिक तपासणीप्रमाणेच नियमित समुपदेशन घेतल्यास मानसिक अस्वस्थतेची लक्षणे लवकर ओळखता येतात आणि त्यावर वेळीच उपचार करून गंभीर आजार होण्यापासून प्रतिबंध करता येतो. ज्याप्रमाणे शारीरिक आरोग्यासाठी नियमित तपासणी, आहार आणि व्यायाम आवश्यक आहे, त्याचप्रमाणे मानसिक आरोग्यासाठी समुपदेशन आवश्यक आहे. मानसिक आरोग्याविषयी असलेला सामाजिक कलंक आता दूर करण्याची गरज आहे. समुपदेशन घेणे म्हणजे कमजोरी नसून ती आत्म-काळजी आणि मानसिक बळकटपणाची निशाणी आहे. सुदृढ मन आणि निरोगी शरीर हेच खऱ्या अर्थाने यशस्वी आणि समाधानी जीवनाचे रहस्य आहे.
चला तर मग, शारीरिक आरोग्याइतकेच मानसिक आरोग्यालाही महत्त्व देऊया. गरज असेल तेव्हा समुपदेशनाची मदत घेऊन एक आनंदी व संतुलित जीवन जगूया. बाल अथवा तरुण गुन्हेगारांचे समुपदेशन करण्यासाठी खालील पद्धतीचा अवलंब केला जातो, जी काही टप्प्यांमध्ये विभागलेली आहे. ही एक व्यापक प्रक्रिया असून यात बालकाच्या विशिष्ट गरजा आणि गुन्ह्याचे स्वरूप विचारात घेतले जाते.
विश्वासाचे आणि सुरक्षिततेचे नाते प्रस्थापित करणे, बालकाचे स्वागत आणि ओळख : समुपदेशन सुरू करताना बालकाला/तरुणाला आरामदायक आणि सुरक्षित वाटेल असे वातावरण तयार करणे. त्याचे नाव, वय आणि त्याला काय वाटते, याबद्दल सहानुभूतीपूर्ण चौकशी करणे.
विश्वास निर्माण करणे : समुपदेशकाने कोणताही पूर्वग्रह न ठेवता, त्याच्याशी आदरपूर्वक संवाद साधणे. हे संबंध गोपनीय राहतील आणि त्याचे उद्दिष्ट मदत करणे आहे, याची खात्री देणे. मूल्यांकन आणि माहिती गोळा करणे
समस्येचे निदान : गुन्हेगारी वर्तनामागची मूळ कारणे शोधणे. उदा. भावनिक आघात, कुटुंबातील समस्या, शाळेतील अडथळे, चुकीची संगत, व्यसन, किंवा मानसिक आरोग्य समस्या.
पार्श्वभूमीचा अभ्यास : बालकाचा कौटुंबिक इतिहास, शिक्षण, सामाजिक-आर्थिक परिस्थिती, आरोग्य आणि गुन्ह्यासंबंधीची माहिती गोळा करणे. यासाठी आवश्यक असल्यास पालक, शिक्षक किंवा कायदेशीर अधिकाऱ्यांशी संपर्क साधणे (बालकाच्या हितासाठी).
वर्तनाचे विश्लेषण : बालकाच्या सध्याच्या आणि मागील वर्तनाचे सखोल विश्लेषण करणे. समुपदेशन योजना आणि उद्दिष्टे निश्चित करणे
उद्देश निश्चित करणे : समुपदेशनाचे स्पष्ट आणि साध्य करण्यायोग्य उद्देश निश्चित करणे. (उदा. रागावर नियंत्रण मिळवणे, संवाद कौशल्ये सुधारणे, शिक्षणावर लक्ष केंद्रित करणे).
उपचाराची पद्धत ठरवणे : बालकाच्या गरजेनुसार वैयक्तिक समुपदेशन, समूह समुपदेशन किंवा संज्ञानात्मक वर्तणूक थेरपी यापैकी योग्य पद्धत निवडणे. समुपदेशन सत्रांची अंमलबजावणी
वर्तन बदल थेरपी : बालकाच्या नकारात्मक विचारसरणीला आव्हान देऊन त्यांना सकारात्मक विचार आणि वर्तन विकसित करण्यास मदत करणे.
कौशल्य प्रशिक्षण : राग व्यवस्थापन, समस्या सोडवण्याचे कौशल्य, सामाजिक कौशल्ये आणि योग्य निर्णय घेण्याचे कौशल्य शिकवणे.
भावनिक आधार : बालकाला आपल्या भावना मोकळेपणाने व्यक्त करण्यास प्रोत्साहित करणे आणि त्याला भावनिक आधार देणे.
पुनर्वसन : बालकाला गुन्हेगारी वृत्ती सोडून समाजाच्या मुख्य प्रवाहात परत आणण्यासाठी मदत करणे.कुटुंबाचा सहभाग पालकांचे समुपदेशन : बालकाच्या कुटुंबाशी संवाद साधून त्यांना बालकाच्या समस्या आणि गरजा समजावून सांगणे.
कौटुंबिक थेरपी : कुटुंबातील सदस्यांमधील संबंध सुधारण्यासाठी आणि घरी सकारात्मक, आधार देणारे वातावरण निर्माण करण्यासाठी मदत करणे.प्रगतीचे मूल्यांकन आणि पाठपुरावा
सातत्यपूर्ण मूल्यांकन : समुपदेशन योजनेनुसार बालकाच्या वर्तनात आणि मानसिकतेत होत असलेल्या बदलांचे नियमितपणे मूल्यांकन करणे. आवश्यक असल्यास योजनेत बदल करणे.
पुनर्रएकात्मीकरण : समुपदेशन पूर्ण झाल्यावर, बालकाला शाळा, नोकरी किंवा समाजात परत येण्यासाठी पाठिंबा देणे.
पाठपुरावा : समुपदेशन पूर्ण झाल्यानंतरही काही कालावधीसाठी नियमितपणे बालकाचा पाठपुरावा करणे, जेणेकरून तो पुन्हा गुन्हेगारीकडे वळणार नाही.
या प्रक्रियेत संवेदनशीलता, सहानुभूती आणि सातत्य खूप महत्त्वाचे असते, कारण बाल अथवा तरुण गुन्हेगार अनेकदा अत्यंत नाजूक मानसिक परिस्थितीतून गेलेले असतात.
- मीनाक्षी जगदाळे
